به گزارش خبرگزاری ایمنا از لرستان، زمانی که خمیر نرم بر سنگ داغ تنور می‌چسبید و بخار آرد در فضا می‌پیچید، بشر هنوز نمی‌دانست تمدن چیست، اما در حال نگارش داستانی بود که بعدها تمدن نام گرفت. نان ساده آرد و آب، طی هزاران سال به نمادی از زایش، تداوم و پذیرایی تبدیل شد؛ رفیق سفره‌های خشت خام و کاخ‌های باشکوه، همراه نان‌پزان، زنانی که زیر سقف‌های خاکی تنور می‌چرخیدند و از ورز دادن خمیر مهارت و زندگی می‌آموختند.
نان در ابتدا تنها غذا بود، اما به تدریج به زبان آشکار و پنهان اجتماع همچون نان سفر، نان خیرات، نان برکت سفره عقد، نان تقسیم غم و شادی بدل شد، برخی سنت‌های نان‌پزی آن‌قدر برجسته شدند که جوامع خواستند آن‌ها نه تنها در خاطره، بلکه در عمل ثبت و حفظ شوند.
ثبت جهانی نان تخت، همبستگی در آتش تنور
در سال ۲۰۱۶، یونسکو «فرهنگ پخت و به اشتراک گذاشتن نان تخت» شامل لواش، کتیرما، جپکا و یوفکا را به فهرست میراث ناملموس اضافه کرد، این ثبت نشان می‌دهد که پخت نان تنها فرایندی فیزیکی نیست، بلکه نمادی از کار جمعی، مهارت و پیوند انسانی است، در متن ثبت آمده است: «در روستاها، همسایگان در فرآیند پخت مشارکت می‌کنند و پخت نان حداقل به سه نفر نیاز دارد، این نان‌ها نه برای مصرف فردی بلکه در مناسبت‌های اجتماعی مانند عروسی، تدفین و جشن‌ها پخته می‌شوند.»
در آذربایجان، لواش نماینده فرهنگ نان محلی است، نان بخشی جدانشدنی از هر وعده غذایی است و در مراسم عروسی بر شانه عروس نهاده می‌شود تا نشانی از برکت باشد، ثبت مشترک نان تخت میان ایران، آذربایجان، ترکیه، قرقیزستان و قزاقستان، نشان می‌دهد که نان زبان فرهنگی مشترک ملت‌هاست و این ثبت جهانی کمک کرد تا چند سند و مستندسازی رسمی برای لواش از مناطق مختلف ایران به آرشیو یونسکو افزوده شود.
در بطنِ سفره‌های مردم ایران، نان نه فقط خوراکِ بنیادین است، بلکه سندی زنده بر تاریخ، هویت، مهارت و پیوندِ انسان‌ها با زمین و جامعه است.
در ایران، نان سنتی هر منطقه ترکیبی از مواد محلی، روش پخت خاص، ابزار بومی و مناسبات اجتماعی است، سنگک تهران، بربری شمال، تافتون خراسان، نان بلوط لرستان و سایر نان‌های محلی، هر یک دنیایی از دانش عملی و معنوی هستند.
نان در مرز میان خوراک و فرهنگ، آن‌قدر دیرپا و ژرف است که لمسِ آن، گاه به معنای دسترسی به روحِ یک سرزمین است، امروزه در فهرست ملی میراث ناملموس ایران، سه هزار و ۵۳۳ اثر ثبت شده و ۱۵۷ نان سنتی جای دارند، این نشان می‌دهد که تقریباً پنج درصد از میراث ناملموس ایران به نان اختصاص دارد؛ نانی که بخش بزرگی از زندگی روزمره مردم است، اما به عنوان ارزش فرهنگی کمتر دیده می‌شود.
ثبت ملی نان، حفظ دانش فنی و انتقال بین نسلی را تضمین می‌کند روش‌های تهیه خمیر، زمان استراحت، دمای تنور و ابزار محلی، به نسل‌های بعدی منتقل و مستندسازی می‌شوند و همچنین این ثبت هویت منطقه‌ای را تقویت کرده و می‌تواند توسعه گردشگری خوراکی و فرصت‌های اقتصادی برای نانوایان سنتی فراهم کند.
نان، میراث ماندگار فرهنگ لرستان
نان در فرهنگ مردم لرستان نیز نمادی از زندگی، اصالت و پیوند انسان با طبیعت و زمین به‌شمار می‌رود، هر نان محلی در این استان بخشی از تاریخ و شیوه زیست مردمان کوهستان را روایت می‌کند؛ مردمانی که با تکیه بر تجربه، صبر و سازگاری با شرایط محیطی، از ساده‌ترین مواد غذایی نانی می‌پختند که سرشار از معنا، طعم و خاطره است و همگی نشان از هوشمندی، خلاقیت و پیوند عمیق مردم لرستان با زیست‌بوم خود دارد.
عطا حسن‌پور، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی لرستان در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا با اشاره به ظرفیت‌های بی‌بدیل فرهنگی و آیینی این خطه گفت: تاکنون ۱۳۶ اثر در حوزه میراث معنوی استان لرستان به ثبت ملی رسیده است و این آثار بخش مهمی از هویت تاریخی و زیست فرهنگی مردم لرستان را در خود جای داده‌اند و شامل آیین‌ها، خوراک‌های سنتی و بازی‌های بومی هستند.
وی با اشاره به تنوع نان‌های محلی استان افزود: در لرستان چند نوع نان سنتی به ثبت ملی رسیده که از جمله آن‌ها می‌توان به نان بلوط، نان تیری، نان قرصه (با آرد ذرت)، نان برساق، نان تابه‌ای و حلوای بلوط اشاره کرد، همچنین شیرینی نخودی ارده‌ای بروجرد نیز در فهرست میراث ملی قرار دارد.
حسن‌پور اضافه کرد: هرجا نانی وجود دارد، مواد اولیه آن نیز در همان منطقه یافت می‌شود، برای مثال نان قرصه با آرد ذرت تهیه می‌شود، به این معنا که در منطقه هم ذرت و هم گندم و حتی بلوط فراوان بوده است.
نان؛ پلی میان گذشته و آینده
وی با تأکید بر اهمیت نان بلوط به‌عنوان نانی نجات‌بخش در تاریخ مردم لرستان بیان کرد: در دوران قحطی‌های بزرگ، نان بلوط نجات‌دهنده مردم این سرزمین بود، آرد بلوط از میوه‌های پاییزی درخت بلوط تهیه می‌شود؛ به این شکل که بلوط‌ها را هفت شبانه‌روز در آب می‌خیسانند تا تلخی‌شان گرفته شود، سپس پس از هفت‌بار شست‌وشو، له شده و به شکل خمیر درمی‌آیند، از این خمیر برای تهیه نان‌های تیری، کلک، کِزَکه و حتی حلوا و شیرینی بلوط استفاده می‌شود.
حسن‌پور افزود: در میان نان‌ها، نان گِرده نیز از نان‌های خاص و قدیمی است که معمولاً چوپان‌ها از آن استفاده می‌کنند، این نان با زردچوبه و پیاز پخته می‌شود و در آیین‌های محلی همچون شب یلدا نیز جایگاه ویژه‌ای دارد.
نان، فراتر از خوراک، پلی است میان گذشته و آینده، دهکده و شهر، سفره و فرهنگ؛ ثبت نان در فهرست ملی و جهانی میراث ناملموس، فرصتی برای مستندسازی دقیق روش‌ها و داستان‌های شفاهی، تقویت نانوایان سنتی، آموزش نسل جوان و جلب توجه پژوهشگران به فرهنگ غذایی ایران است.
با این حال، چالش‌هایی چون ضعف مستندسازی محلی، کمبود بودجه تحقیق میدانی، کاهش نسل نانوایان سنتی، رقابت با تولید صنعتی و کمبود آگاهی عمومی درباره اهمیت نان به‌عنوان میراث فرهنگی همچنان وجود دارند.
نان ناملموس ایران، اگر به درستی پاس داشته شود، نه تنها خوراک روزانه بلکه ناظری زنده بر فرهنگ بومی، حافظ دانش نسل‌ها و وسیله‌ای برای هم‌آوایی انسانی است، خمیر آرد، وقتی دست به دست می‌شود، قصه‌ای از انسانیت و همبستگی روایت می‌کند و ثبت آن تضمین می‌کند که این زبان جاری خاک و تنور برای نسل‌های آینده باقی بماند.