همشهری‌آنلاین - مجیدجباری: در میانه بحران کم‌آبی و چشم‌انتظاری برای بارش‌های پاییزی، بار دیگر بحث «بارورسازی ابرها» بر سر زبان‌ها افتاده است. موافقان این فناوری، آن را ابزار علمی برای تقویت بارش و مخالفانش آن را پروژه‌ای پرهزینه با نتایج نامطمئن و بدون قطعیت می‌خوانند. در برنامه این هفته «سرزمین من» از تلویزیون اینترنتی همشهری، دو چهره متخصص در این حوزه روبه‌روی هم نشستند تا درباره اجرای بارورسازی ابرها و میزان اثربخشی آن در ایران صحبت کنند. محمدمهدی جوادیان‌زاده، رئیس سازمان توسعه و بهره‌برداری فناوری‌های نوین آب‌های جوی با تاکید بر سابقه ۶۰ساله بارورسازی ابرها در ایران و اثر متوسط ۵ تا ۱۵ درصدی این روش، بارورسازی ابرها را «راهبردی ملی در مدیریت منابع آب» دانست. در مقابل اما احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی با اشاره به نبود قطعیت علمی در جهان، این پروژه را همچنان «تحقیقاتی» خواند و هشدار داد که وعده‌های غیرقطعی می‌تواند به بی‌اعتمادی عمومی دامن بزند. پرسش اصلی همچنان باقی است؛ آیا می‌توان با تزریق ذرات به ابرها، آسمان تشنه ایران را بارور کرد؟
این انرژی دراختیار بشر قرار ندارد
رئیس سازمان توسعه و بهره‌برداری فناوری‌های نوین آب‌های جوی با تشریح ابعاد علمی و اجرایی بارورسازی ابرها گفت: «روش کلاسیک بارورسازی ابرها با استفاده از مواد آئروسل انجام می‌شود که در لایه‌های جوی تزریق شده و موجب تشکیل هسته‌های یخ و کریستال‌سازی می‌شود. این فرآیند در ابرهای سرد باعث تشدید بارش و در ابرهای گرم موجب برخورد قطرات و تشکیل قطرات بزرگ‌تر و در نهایت بارش می‌شود.»
محمدمهدی جوادیان‌زاده به عنوان رئیس سازمان متولی بارورسازی ابرها در برنامه تلویزیونی همشهری اضافه کرد: «در سال‌های اخیر، برخی فناوری‌های نوپدید مدعی هستند که می‌توانند سامانه‌های جوی را جابه‌جا کرده و بارش را به‌صورت هدفمند در مناطق خاص ایجاد کنند. با این حال، مجامع رسمی جهانی از جمله سازمان جهانی هواشناسی این ادعاها را تایید نکرده‌اند. دلیل اصلی، نیاز به انرژی بسیار بالا برای جابه‌جایی سامانه‌های ابری است و این انرژی هنوز در اختیار بشر قرار ندارد.»
جوادیان‌زاده با اشاره به سابقه جهانی این فناوری گفت: «روش‌های کلاسیک بارورسازی ابرها بیش از ۸۰ سال است که در جهان مورد استفاده قرار می‌گیرند و در ایران نیز سابقه‌ای حدود ۶۰ ساله دارند. سازمان جهانی هواشناسی تایید کرده که این روش‌ها می‌توانند به‌طور متوسط بین ۵ تا ۱۵ درصد موجب افزایش بارش شوند.»
بارورسازی، ابزار مدیریت آب
او با رد نگاه اغراق‌آمیز به این فناوری در شرایط خشکسالی تصریح کرد: «نباید تصور کرد که بارورسازی ابرها کلید طلایی حل بحران خشکسالی است. این روش تنها زمانی مؤثر است که شرایط بارشی وجود داشته باشد. بنابراین، باید آن را به‌عنوان یکی از ابزارهای مدیریت منابع آب در نظر گرفت، نه راه‌حل نهایی.»
رئیس سازمان توسعه و بهره‌برداری فناوری‌های نوین آب‌های جوی درباره روند اجرای پروژه در کشور گفت: «پس از انقلاب، از سال ۱۳۶۷ فعالیت‌هایی پراکنده آغاز شد. در سال ۱۳۷۶، برنامه‌ریزی برای انتقال فناوری و آموزش کارشناسان ایرانی صورت گرفت. خوشبختانه این انتقال با موفقیت انجام شد و کارشناسان آموزش‌دیده اکنون در حال فعالیت هستند.»
محمدمهدی جوادیان‌زاده رئیس سازمان توسعه و بهره‌برداری فناوری‌های نوین آب‌های جوی - عکس‌ها: رضا نوراله
او ادامه داد: «اوج فعالیت‌های پروازی بارورسازی ابرها در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ بود. در آن دوره، ارزیابی پروژه‌ها توسط مؤسسات ثالث از جمله مؤسسه فیزیک دانشگاه تهران و موسسه آب دانشگاه تهران انجام می‌شد. با این حال، به دلیل نوسانات بودجه، امکانات و تجهیزات، فعالیت‌ها در برخی سال‌ها پررنگ و در برخی دیگر کم‌رنگ بوده است.»
بارورسازی مستمر در ۳۹ کشور
جوادیان‌زاده با اشاره به گزارش دیوان محاسبات آمریکا در سال ۲۰۲۵ گفت: «تاکنون ۵۷ کشور حداقل یک‌بار این فناوری را آزمایش کرده‌اند و ۳۹ کشور به‌صورت مستمر پروژه‌های بارورسازی را اجرا کرده‌اند. برخی کشورها حتی سابقه‌ای بیش از ۵۰ سال در اجرای این فناوری دارند.»
او افزود: «سازمان جهانی هواشناسی هر ۴ سال یک‌بار همایشی برگزار می‌کند که آخرین دوره آن در هند برگزار شد. در بیانیه سال ۲۰۱۸ این سازمان، به شواهد انکارناپذیر در تاثیر بارورسازی ابرها بر میکروفیزیک ابرها و افزایش بارش اشاره شده است.»
رئیس سازمان توسعه و بهره‌برداری فناوری‌های نوین آب‌های جوی با اشاره به تجربیات داخلی گفت: «در یکی از عملیات‌ها، به دلیل شکل‌گیری ابرهای مناسب در ارتفاعات پایین، امکان ورود هواپیما به منطقه وجود نداشت و ارزیابی‌ها نشان داد که میزان تاثیر صفر درصد بوده است. این نمونه نشان می‌دهد که موفقیت پروژه‌ها به شرایط جوی وابسته است.»
در همین زمینه بخوانید:
آغاز بارورسازی ابرها در ایران با ۱۷ عملیات پروازی | بارورسازی ابر به تهران می رسد | کم آبی جبران می شود؟
آغاز نا امید کننده پاییز؛ بارش ها ۵۰ درصد کمتر از پارسال | زنگ خطر بحران در سال آبی به صدا درآمد
ادعای وزیر درباره بارورسازی ابرها | بارورسازی به کم بارشی ایران کمک می کند؟
جوادیان‌زاده با اشاره به کاربردهای متنوع این فناوری در جهان گفت: «اکثر ایالت‌های غربی آمریکا از بارورسازی ابرها برای تامین آب، کشاورزی، گردشگری زمستانی و تولید برق آبی بهره می‌برند. همچنین، کشورهای عربستان سعودی و امارات متحده عربی در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری‌های سنگینی در این حوزه انجام داده‌اند. کشور امارات که حدود یک دهه پیش تنها چند پروژه محدود در منطقه اجرا کرده بود، اکنون به یکی از مراکز اصلی این فناوری در خاورمیانه و جهان تبدیل شده است.»
جوادیان‌زاده با اشاره به مطالعات داخلی گفت: «پژوهشگاه سازمان هواشناسی کشور تاکنون نزدیک به ۲۰ جلد گزارش امکان‌سنجی بارورسازی ابرها تهیه کرده است. این گزارش‌ها شامل شناسایی مناطق مناسب برای بارورسازی ابرهای گرم و سرد در سراسر کشور هستند و اکنون در حال به‌روزرسانی این مطالعات هستیم.»
وی درباره تقسیم‌کار نهادی گفت: «در سال ۱۳۸۰، تفاهم‌نامه‌ای میان وزارت نیرو، سازمان هواشناسی و سازمان برنامه‌وبودجه کشور امضا شد که بر اساس آن، مطالعات و پژوهش‌های مرتبط با بارورسازی ابرها به سازمان هواشناسی و اجرای پروژه‌ها به وزارت نیرو واگذار شد.»
بودجه بارورسازی ابر چقدر است؟
رئیس سازمان توسعه و بهره‌برداری فناوری‌های نوین آب‌های جوی با اشاره به بودجه پروژه گفت: «بودجه فعلی سازمان برای اجرای پروژه‌های بارورسازی کمتر از ۶۰ میلیارد تومان است. این بودجه جدا از هزینه‌های جاری سازمان است.قطعی‌ترین نتایج در ابرهای کوهستانی حاصل شده است. کشور ما نیز دارای مناطق کوهستانی گسترده‌ای است که بستر مناسبی برای اجرای این پروژه‌ها فراهم می‌کند.»
جوادیان‌زاده با تاکید بر لزوم نگاه راهبردی گفت: «بارورسازی ابرها باید به‌عنوان یک استراتژی مستمر در مدیریت منابع آب در نظر گرفته شود. این پروژه نباید صرفا در سال‌های کم‌آبی اجرا شود، بلکه باید به‌طور مداوم در دستور کار باشد.»
برنامه تلویزیون اینترنتی همشهری با موضوع بارورسازی ابرها - عکس‌ها: رضا نوراله
او با اشاره به اهمیت داده‌های دقیق افزود: «در یکی از بیانیه‌های سازمان جهانی هواشناسی آمده که بدون داده‌های کافی، سرمایه‌گذاری در این حوزه با ریسک بالا همراه است. ما نیز با حداقل امکانات در حال فعالیت هستیم، اما تلاش کرده‌ایم با امضای تفاهم‌نامه با سازمان هواشناسی کشور، از داده‌های موجود حداکثر استفاده را ببریم.»
آغاز بارورسازی ابرها در آبان‌ماه
جوادیان‌زاده ادامه داد: «برای جلوگیری از فعالیت‌های جزیره‌ای، ارتباطات بین سازمان‌ها را تقویت کرده‌ایم. دانشگاه‌ها نیز در ارزیابی‌ها مشارکت دارند. اخیرا برنامه پنج‌ساله تدوین و به ریاست‌جمهوری ارائه شده که دستور اجرای آن صادر شده است. همچنین چند پایگاه تخصصی در استان‌های مختلف از جمله تهران، یزد، اصفهان و آذربایجان شرقی پیش‌بینی شده‌اند. این پایگاه‌ها با همکاری دانشگاه‌های منطقه و شرکت‌های دانش‌بنیان فعالیت خواهند کرد.»
جوادیان‌زاده درباره نحوه اجرای عملیات تصریح کرد: «برای هر عملیات، منطقه شاهد و منطقه هدف به‌صورت دقیق تعریف می‌شود. منطقه شاهد باید کاملا بکر باشد و هیچ‌گونه مواد بارورسازی در آن تزریق نشود. منطقه عملیات نیز بر اساس جهت و سرعت باد و سامانه بارشی تعیین می‌شود.اجرای عملیات به‌صورت تصادفی و بدون برنامه‌ریزی موجب آلودگی جو کشور و غیرقابل ارزیابی شدن نتایج خواهد شد. به همین دلیل اجرای بارورسازی برای نیمه آبان برنامه‌ریزی شده است.»
بارورسازی ابر، پروژه تحقیقاتی یا عملیاتی؟
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی هم در برنامه تلویزیون اینترنتی همشهری با تاکید بر ضرورت نگاه علمی و محتاطانه به موضوع بارورسازی ابرها، گفت: «پرسش درباره اثربخشی بارورسازی ابرها، پرسشی مهم و بنیادین است که پاسخ به آن نیازمند رجوع به بیانیه‌های رسمی و مطالعات معتبر علمی است. سازمان جهانی هواشناسی تاکنون بیانیه‌های متعددی در این زمینه منتشر کرده و گروه‌های تخصصی بین‌المللی را برای بررسی این فناوری تشکیل داده است.»
احد وظیفه با اشاره به نبود قطعیت علمی در اثربخشی این روش افزود: «بر خلاف برخی ادعاها، نمی‌توان گفت که بارورسازی ابرها تاثیر قطعی دارد. علم هواشناسی هنوز نتوانسته اثبات کند که مداخله انسانی در سیستم جو به‌طور مشخص منجر به افزایش بارش می‌شود. گزارش‌های علمی متعددی در جهان وجود دارد که برخی از آن‌ها تاثیر مثبت این فناوری را نشان داده‌اند، اما در مقابل، مطالعاتی نیز هستند که اثربخشی آن را رد کرده‌اند.»
وظیفه با بیان نمونه‌هایی از پروژه‌های بین‌المللی گفت: «در استرالیا، پروژه‌ای چندساله نتایج مثبتی در افزایش بارش داشت، اما در جنوب غرب آمریکا، پروژه‌ای ۷ ساله تنها منجر به افزایش ۱.۸ درصدی بارش شد، رقمی که حتی ممکن است ناشی از خطای محاسباتی باشد. به همین دلیل، آن پروژه متوقف شد. در چین نیز پروژه‌ای با مشارکت بیش از ۱۰۰ متخصص برای شبیه‌سازی شرایط جوی در بازی‌های آسیایی ۲۰۲۲ اجرا شد، اما پس از بررسی‌های علمی، سند رسمی آن کنار گذاشته شد.»
نبود قطعیت علمی؛ ابهام در ارزیابی‌ها
او با اشاره به ویژگی‌های اقلیمی خاورمیانه افزود: «آسمان این منطقه به‌طور طبیعی مملو از ذرات گرد و خاک است، که خود موجب عدم اطمینان در ارزیابی‌ها می‌شود. بنابراین، پرسش مهم این است که آیا افزودن ذرات جدید در چنین محیطی مؤثر خواهد بود یا خیر. در مناطقی مانند جنگل‌های برزیل یا اروپا، شرایط جوی متفاوت است و مقایسه مستقیم امکان‌پذیر نیست.»
وظیفه با انتقاد از گسترش شتاب‌زده پروژه‌های بارورسازی در کشور گفت: «اعلام تجهیز ۱۲ نقطه برای اجرای این پروژه نگران‌کننده است. بهتر بود این تعداد محدودتر می‌بود، مثلا دو نقطه، تا بتوان به‌صورت علمی و منطقی پیش رفت. اجرای گسترده بدون زیرساخت‌های علمی و داده‌برداری دقیق، نه‌تنها اثربخش نخواهد بود، بلکه می‌تواند موجب اتلاف منابع و تضعیف اعتماد عمومی شود.»
او با اشاره به بیانیه سال ۲۰۲۵ سازمان جهانی هواشناسی تصریح کرد: «در این بیانیه آمده که این سازمان نه بارورسازی ابرها را ترویج می‌کند و نه از آن جلوگیری می‌کند. دلیل این موضع‌گیری، نبود قطعیت علمی در اثربخشی این فناوری است. این برنامه تحقیقاتی است و عملیاتی نیست.»
واکنش به وعده‌های مسئولان
وظیفه با انتقاد از برخی اظهارات مسئولان داخلی افزود: «مصاحبه‌هایی که وعده می‌دهند مردم در آبان و آذر اثر بارورسازی را خواهند دید، نه‌تنها کمکی به وضعیت موجود نمی‌کند، بلکه می‌تواند اعتماد عمومی را خدشه‌دار کند. این اعتماد در بسیاری از حوزه‌ها حیاتی است و نباید با ادعاهای غیرقطعی تضعیف شود.»
او تاکید کرد: «اگر عملیات بارورسازی به‌صورت پراکنده، غیرمنسجم و بدون تمرکز اجرا شود، نه‌تنها اثربخش نخواهد بود، بلکه داده‌های حاصل از آن نیز فاقد ارزش علمی خواهند بود. این پروژه باید در نقاط محدود و مشخص اجرا شود، نه در سراسر کشور، زیرا هنوز نمی‌دانیم در کدام مناطق پاسخ مثبت دریافت خواهیم کرد.»
وظیفه با اشاره به نوسانات شدید مدل‌های پیش‌بینی گفت: «در یک سامانه بارشی، ممکن است ۱۰ مدل مختلف اجرا شود؛ یکی بارش را دو میلی‌متر و دیگری ۵۰ میلی‌متر پیش‌بینی کند. این تفاوت‌ها نشان می‌دهد که پایه‌ای برای تعیین بارش طبیعی وجود ندارد و هر مقدار می‌تواند متفاوت باشد. بنابراین، نسبت دادن هر بارش به عملیات بارورسازی، نادرست و غیرعلمی است.»
احد وظیفه رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی - عکس‌ها: رضا نوراله
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی با اشاره به نمونه‌ای از ناپایداری‌های جوی افزود: «در شهر والنسیا اسپانیا، بارشی در عرض چند ساعت به اندازه یک سال بارید و منجر به مرگ ۲۷۵ نفر شد. چنین پدیده‌هایی نشان می‌دهند که تغییرات جوی بسیار شدید و غیرقابل پیش‌بینی هستند. ما نباید بی‌محابا ادعاهایی مطرح کنیم که بعدها موجب پشیمانی شود.»
پیشنهادی برای ارزیابی بارورسازی
وظیفه در ادامه با تاکید بر ضرورت ارزیابی بلندمدت گفت: «اعلام فوری نتایج پس از هر عملیات، غیرعلمی و نادرست است. ارزیابی دقیق نیازمند اجرای مداوم پروژه در ۶ تا ۱۰ فصل متوالی و تحلیل بلندمدت داده‌هاست. تنها در این صورت می‌توان درباره اثربخشی بارورسازی ابرها با اطمینان صحبت کرد.»
او پیشنهاد داد: «به نظرم مسئولان اجرای پروژه بارورسازی ابرها می‌توانند پروژه‌های خود را در مکان‌های مشخص و مجهز اجرا کند. برای مثال، استان اردبیل با داشتن رادار ایکس‌بند (سامانه راداری هشدار سریع) و داده‌های باران‌سنجی، می‌تواند محل مناسبی باشد. اجرای پروژه در فصل زمستان، با تمرکز بر ابرهای کوهستانی سرد که بیشترین پاسخ را در آزمایش‌ها داشته‌اند، می‌تواند مبنای علمی مناسبی باشد.»
وظیفه در جمع بندی سخنانش گفت : «اگر در طول چند فصل و در بازه‌های زمانی مشخص، نتایج مثبتی حاصل شود، می‌توان آن را به‌عنوان دستاورد علمی مطرح کرد. اما این امر نیازمند تداوم، دقت، داده‌برداری منظم، تحلیل‌های آماری و پایش دقیق است. تنها در این صورت می‌توان سرمایه‌گذاری انجام‌شده را منطقی و قابل دفاع دانست.»
برای تماشای ویدئوی مناظره تلویزیونی همشهری درباره اثرگذاری بارورسازی ابرها اینجا کنید.