هر ســال بیســتم مهرماه و در روز بزرگداشت حافظ شــیرازی، در گوشه و کنار ایران مراســم متعددی برگزار می‌شود تا شاهدی باشد بر درستی دیدگاهی که بهاءالدین خرمشاهی چندین سال پیش در کتاب «حافظ حافظه ماست» ابرازداشت و با وام‌گیری از اندیشه کارل گوستاو یونگ از این سخن گفت که حافظ پردازنده و بازسازنده خاطره ازلی / قومی و سخنگوی ناخودآگاه جمعی ماست و بدین ترتیب دیوان حافظ زندگینامه جمعی و خاطره‌نامه قومی ماست و اعیان ثابته فرهنگی که ده‌ها قلم، نوع و ســنخ از آن برشمرده شده، از دوردست‌های تاریخ و فرهنگ ما در درون لایه ها و ژرف‌ساخت‌های شعر، بطن در بطن او تراویده و تبلور یافته است. پرسشی که اما با چنین تفاسیری ممکن است برای خواننده این متن پیش آید، این اســت که اگر حافظ یکی از عالی‌ترین نمایندگان روح و هویت ایرانی است، تا چه حد توانسته‌ایم او را در تراز جهانی بازتاب دهیم و اندیشه او را آیینه‌ای کنیم برای نمایاندن فرهنگ میهن‌مان؟ شاید البته برخی گمان کنند که حافظ در کنار فردوسی و سعدی، نامورترین شاعران ایرانی در جهان هستند.می‌دانیم که ادیبانی چون گوته، شــاعر آلمانی «دیوان شرقی» و ویکتور هوگو، نویسنده معروف رمان «بینوایان»، به حافظ علاقه فراوانی داشتند و اشعار او نیز به ۴۰ زبان دنیا ترجمه شده‌اند. بااین‌همه واقعیت آن است که حکیم عمر خیام دراین زمینه شناخته شده‌تر است و به زبان‌های بیشتری نیز ترجمه شده است.
شعر فارسی و هوش مصنوعی
به‌هرروی حافظ یا خیام، مولانا یا فردوســی، همگی این چهره‌های تابناک، گلهایی‌اند از گلســتان فرهنگ ایرانی و آنچه باید در جهــان امروز ـ که «قدرت نرم»از مهم‌ترین مؤلفه‌های قدرت شده ـ مورد توجه قرار گیرد، معرفی آنهاست به جهانیان. این نکته‌ای است که در سخنرانی کوتاه وزیر ارتباطات، ستار هاشمی، در مراسم بزرگداشت لسان‌الغیب، به بحث گذاشته شد. هاشمی در این مراسم از نسبت ادبیات کلاسیک فارسی با انقلاب فناوری‌های محتواپایه نظیر هوش مصنوعی پرسید و گفت: »انقلاب‌های صنعتی گذشته تأثیر چندانی بر ادبیات فارســی نداشــتند، اما امروز در برابر پدیده‌ای به‌نام هــوش مصنوعی قرار داریم که می‌تواند هم فرصت و هم تهدید باشــد. باید بیاندیشــیم که چگونه می‌توان گنجینه‌های ادبی فارسی را با ابزارهای مدرن به نسل‌های جدید و جهانیان معرفی کرد. او در ادامه نیز ابراز امیدواری کرد که هوش مصنوعی بتواند در بازســازی و دیجیتال‌سازی نسخه‌های خطی و کهن ادبیات فارسی موثر افتد، از نابودی آثار ارزشمند جلوگیری نماید، با الگوریتم‌های پیشرفته به بازخوانی متون مخدوش کمک کند و زمینه دسترسی پژوهشگران و علاقمندان را در سراسر جهان به آثار حافظ و دیگر بزرگان ادب فارسی فراهم آورد. هاشمی جز اینها به چند نکته دیگر نیز اشــاره کرد. یکی اینکه، هوش مصنوعی با بررسی الگوهای زبانی و معنایی می‌تواند در تفسیر اشعار کالسیک و فهم دقیق‌تر مضامین عرفانی و فلسفی نقش مهمی ایفا کند. همچنین در آموزش و ترویج ادبیات فارسی نیز نقش پلتفرم‌های هوشمند را نباید دستکم گرفت؛ زیرا این سکوها با بهره‌گیری از رویکردی تجربی و تعاملی، جدا از تفسیر شعر، می‌توانند به زبان شعر با مخاطب گفت‌وگو کنند، نسل جدید را به دنیای ادبیات فارسی پیوند دهند و با زبانی تازه، ولی برخوردار از روح شعر فارسی، پیام حافظ را به نسل امروز منتقل سازند.
هوش مصنوعی؛ جایگزینی یا خدمتگزاری؟
با تمام این امیدواری‌ها، سخنان هاشمی عاری از نگرانی نبود. او ازاین‌منظر به این نکته اشاره کرد: «گاهی این فناوری چنان در نقش شاعر فرو می‌رود که ابیاتی تازه می‌سراید و آن را به حافظ نسبت می‌دهد؛ پس باید مراقب بود که شعر جعلی هوش مصنوعی، جای شعر اصیل را نگیرد.» در کنار این، هاشمی با طرح این امر که هیچ فناوری‌ای نمی‌تواند جای روح انسانی و عاطفه ناب شعر حافظ را بگیــرد، از این گفت که باید هوش مصنوعی در خدمت تعالی فرهنگ و ادب فارسی باشد، نه جایگزین آن. بخش پایانی سخنان وزیر نیز اعلام حمایت وزارت ارتباطات از ســکوهایی بود که بر پایه هوش مصنوعی و با هدف ترویج ادبیات فارسی فعالیت می‌کنند. او دراین‌زمینه «بومیسازی مفاهیم هوش مصنوعی«و همکاری با پژوهشگاه‌های ادبیات فارســی برای آموزش و بومیسازی هوش مصنوعی را از اولویت‌های این وزارتخانه دانست و ابراز امیدواری کرد که با تمهید پلی میان فناوری و فرهنگ، میراث ادبی ایران در جهان دیجیتال نیز بدرخشد.
لزوم بومیسازی هوش مصنوعی
اولویت‌های ستار هاشمی در زمینه پیوند هوش مصنوعی و ادبیات، البته به تصدیق بسیاری از پژوهشگران ادبیات فارسی نیز رسیده است. با این‌همه بدون تمهید مقدمات حقوقی و زیرســاخت‌های فنــی لازم، امید چندانی نمی‌توان به تحقق آنها داشــت. فاطمه راوند کلور و فاطمه بهمنی در مقاله «نقش هوش مصنوعــی در آموزش زبان و ادبیات فارســی»، چالش‌های اســتفاده از هوش مصنوعی در این حوزه را چنین برشــمرده‌اند: ۱ـ فقدان منابع دادهای مناسب به زبان فارســی ۲ـ پیچیدگی‌های زبانی و ادبیات کلاسیک فارسی ۳ـ ضعف زیرســاخت‌های فناورانه در نظام آموزشی ایران. آنها راه‌حل این معضلات را نیز بومیسازی ابزارهای هوش مصنوعی، همکاری میان متخصصان زبانشناسی و علوم رایانه، ایجاد بانک داده استاندارد از متون فارسی و آموزش معلمان برای استفاده از ابزارهای هوشمند دانسته‌اند.