ورود معنویت‌های نوظهور به ایران
نخستین نشانه‌های ورود عرفان‌ها و معنویت‌های غیر اسلامی به ایران به بیش از پنجاه سال قبل بازمی‌گردد. در دهه ۱۳۴۰ شمسی، جریان‌هایی مانند جامعه بین‌المللی آگاهی کریشنا (هار کریشنا)، برخی مکاتب یوگا و اندیشه‌های کریشنا مورتی در محافل محدودی مطرح شدند.
در اواخر دهه ۱۳۵۰ نیز، عرفان سرخ‌پوستی از طریق ترجمه آثار کارلوس کاستاندا و کتاب‌های اوشو در ایران رواج یافت. این روند در دهه ۱۳۷۰ به اوج خود رسید و آثار متعددی از نویسندگانی مانند اوشو، کریشنا مورتی، کاستاندا، لوئیز هی، کاترین پاندر، سای بابا و دالایی لاما وارد فضای فرهنگی کشور شد.
گسترش این جریان‌ها موجب آسیب‌هایی در حوزه دینداری، سبک زندگی و فرهنگ عمومی گردید و ضرورت ورود نهادهای دینی برای تبیین و نقد این پدیده را آشکار ساخت.
پیشگامان نقد عرفان‌های نوظهور در حوزه علمیه
مرحوم علامه محمدتقی جعفری از نخستین علمای حوزوی بود که به‌صورت مستقیم به نقد آثار کریشنا مورتی پرداخت. وی در بخشی از شرح نهج‌البلاغه خود، با عنوان «کریشنا مورتی و سفسطه‌های او»، دیدگاه‌های این نویسنده هندی را به‌طور عالمانه نقد و بررسی کرد.
پس از او، شهید مرتضی مطهری نیز در آثار خود به تحلیل «خلأ معنویت در جهان مدرن» پرداخت و ریشه‌های انسان‌گرایانه معنویت‌های نوظهور را آشکار ساخت.
در دهه‌های اخیر نیز مراجع و اندیشمندان بزرگی همچون آیت‌الله مکارم شیرازی، آیت‌الله وحید خراسانی و آیت‌الله علیرضا اعرافی با حمایت از پژوهش‌های علمی و تأسیس نهادهای تخصصی، زمینه تربیت نیرو و نقد علمی این جریان‌ها را فراهم کرده‌اند.
نهادینه شدن فعالیت‌ها در حوزه علمیه قم
ورود رسمی حوزه علمیه قم به عرصه مقابله با معنویت‌های نوظهور از سال ۱۳۸۳ آغاز شد. در پی ابلاغ نامه‌ای از دفتر مقام معظم رهبری به شورای عالی انقلاب فرهنگی، ضرورت ساماندهی فعالیت‌ها در سه بخش پژوهش، آموزش و تبلیغ مورد تأکید قرار گرفت.
از میانه دهه ۱۳۸۰، پژوهش‌های تخصصی متعددی در این حوزه شکل گرفت. انتشار ویژه‌نامه «کتاب نقد» در تابستان ۱۳۸۴ با مقالاتی از استادان حوزوی چون حمیدرضا مظاهری سیف، بهزاد حمیدیه و هادی وکیلی، نقطه آغاز جریان علمی نقد عرفان‌های نوظهور بود.
در ادامه، کتاب‌های متعددی در این زمینه منتشر شد، از جمله:
- جریان‌شناسی انتقادی عرفان‌های نوظهور (حمیدرضا مظاهری سیف، ۱۳۸۷)
آفتاب و سایه‌ها (محمدتقی فعالی، ۱۳۸۶)
عرفان حقیقی، عرفان کاذب (احمدحسین شریفی، ۱۳۸۸)
این آثار، مبنای شکل‌گیری گفتمان علمی در نقد معنویت‌های کاذب در فضای حوزوی و دانشگاهی شدند.
برگزاری همایش‌ها و نهادهای علمی
دفتر تبلیغات اسلامی از همان ابتدا و سپس با تأسیس «قطب تعمیق ایمان دینی و مقابله با فرق انحرافی» نقش فعالی در این زمینه ایفا کرد. نخستین همایش ملی «معنویت‌های نوظهور» در سال ۱۳۹۸ برگزار شد که بیش از ۱۲۰ چکیده و ۸۰ مقاله به دبیرخانه آن ارسال گردید.
این روند با برگزاری دومین همایش در سال ۱۴۰۲ ادامه یافت و اکنون دبیرخانه دائمی این همایش در حوزه علمیه قم فعال است. همچنین دانشگاه ادیان و مذاهب رشته تخصصی در زمینه « معنویت‌های نوظهور» در مقطع کارشناسی ارشد راه‌اندازی کرده‌است و مؤسسه امام خمینی(ره) و موسسه خاتم النبیین (ص) هم در حال راه اندازی رشته در سطح کارشناسی ارشد و سطح سه می باشند که امر مبارکی است.
فعالیت‌های آموزشی و رسانه‌ای
در کنار پژوهش‌های علمی، حوزه علمیه قم برنامه‌های آموزشی گسترده‌ای برای تربیت مربیان و مبلغان آشنا با مبانی نقد عرفان‌های نوظهور اجرا کرده است.
در حوزه رسانه، تولیدات متعددی نیز شکل گرفته است؛ از جمله:
* مجموعه تلویزیونی «پندار» (۱۳ قسمت، تولید پژوهشکده باقرالعلوم، پخش در شبکه دو و مستند)
* برنامه رادیویی «راه و بیراه» (۱۱۰ قسمت، رادیو معارف)
* برنامه «ناگفته‌های ادیان» و «نجات از حلقه» در شبکه ولایت
همچنین واحد رسانه معاونت تبلیغ (ادیان نت) و گروه فرهنگی تبلیغ (سراب حقیقت) و سایر منتقدان در فضای رسانه به صورت فعال در حال روشنگری هستند.
این آثار نقش مؤثری در تبیین علمی و عمومی خطر عرفان‌های انحرافی ایفا کرده‌اند.
دستاوردها و چالش‌ها
تلاش‌های حوزه علمیه قم موجب شکل‌گیری یک جریان علمی، رسانه‌ای و اجتماعی در نقد معنویت‌های نوظهور شده است. امروزه فضلای حوزه با بهره‌گیری از روش‌های میان‌رشته‌ای در کلام، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی، به تحلیل علمی این پدیده می‌پردازند.
همچنین با روشنگری های اتفاق افتاده در سال های گذشته جلوی رشد سریع این جریانات معنوی انحرافی همانند عرفان حلقه گرفته شد و به آسیب دیدگان این جریان انحرافی در انجمن نجات از حلقه کمک شد تا از آسیب ها رها و بهبود یابند.
با این حال، به دلیل گستردگی فعالیت جریان‌های معنوی غیر اسلامی و کمبود امکانات و نیروی انسانی، این اقدامات هنوز کافی نیست و تا نقطه مطلوب خیلی فاصله وجود دارد. فعالان این حوزه معتقدند مقابله مؤثر با این جریان‌ها نیازمند همکاری نهادهای فرهنگی، حمایت مالی و کمک به افزایش تاب‌آوری و انسجام میان نیروهای فعال است. مقابله اصلی با این جریانات هم باید مردمی باشد و مردم با آگاه شدن از آسیب ها و انحرافات این جریانات خود جبهه مقابله تشکیل دهند، راه اصلی مقابله با این جریانات مقابله مردمی و در قالب روشنگری و تبیین می باشد.
جمع‌بندی
حوزه علمیه قم طی دو دهه اخیر با رویکردی علمی و سازمان‌یافته در برابر عرفان‌های نوظهور ایستاده است. این فعالیت‌ها از سطح نقدهای فردی به سطح نهادینه، میان‌رشته‌ای و رسانه‌ای ارتقا یافته و اکنون در مسیر گسترش و تثبیت قرار دارد.
با وجود چالش‌ها، تجربه حوزه در این زمینه، نمونه‌ای موفق از ترکیب عقلانیت دینی، پژوهش علمی و روشنگری فرهنگی در برابر جریان‌های معنوی انحرافی به شمار می‌آید.
محمدجواد نصیری، پژوهشگر عرصه معنویت و ادیان نوظهور
ورود معنویت‌های نوظهور به ایران
نخستین نشانه‌های ورود عرفان‌ها و معنویت‌های غیر اسلامی به ایران به بیش از پنجاه سال قبل بازمی‌گردد. در دهه ۱۳۴۰ شمسی، جریان‌هایی مانند جامعه بین‌المللی آگاهی کریشنا (هار کریشنا)، برخی مکاتب یوگا و اندیشه‌های کریشنا مورتی در محافل محدودی مطرح شدند.
در اواخر دهه ۱۳۵۰ نیز، عرفان سرخ‌پوستی از طریق ترجمه آثار کارلوس کاستاندا و کتاب‌های اوشو در ایران رواج یافت. این روند در دهه ۱۳۷۰ به اوج خود رسید و آثار متعددی از نویسندگانی مانند اوشو، کریشنا مورتی، کاستاندا، لوئیز هی، کاترین پاندر، سای بابا و دالایی لاما وارد فضای فرهنگی کشور شد.
گسترش این جریان‌ها موجب آسیب‌هایی در حوزه دینداری، سبک زندگی و فرهنگ عمومی گردید و ضرورت ورود نهادهای دینی برای تبیین و نقد این پدیده را آشکار ساخت.
پیشگامان نقد عرفان‌های نوظهور در حوزه علمیه
مرحوم علامه محمدتقی جعفری از نخستین علمای حوزوی بود که به‌صورت مستقیم به نقد آثار کریشنا مورتی پرداخت. وی در بخشی از شرح نهج‌البلاغه خود، با عنوان «کریشنا مورتی و سفسطه‌های او»، دیدگاه‌های این نویسنده هندی را به‌طور عالمانه نقد و بررسی کرد.
پس از او، شهید مرتضی مطهری نیز در آثار خود به تحلیل «خلأ معنویت در جهان مدرن» پرداخت و ریشه‌های انسان‌گرایانه معنویت‌های نوظهور را آشکار ساخت.
در دهه‌های اخیر نیز مراجع و اندیشمندان بزرگی همچون آیت‌الله مکارم شیرازی، آیت‌الله وحید خراسانی و آیت‌الله علیرضا اعرافی با حمایت از پژوهش‌های علمی و تأسیس نهادهای تخصصی، زمینه تربیت نیرو و نقد علمی این جریان‌ها را فراهم کرده‌اند.
نهادینه شدن فعالیت‌ها در حوزه علمیه قم
ورود رسمی حوزه علمیه قم به عرصه مقابله با معنویت‌های نوظهور از سال ۱۳۸۳ آغاز شد. در پی ابلاغ نامه‌ای از دفتر مقام معظم رهبری به شورای عالی انقلاب فرهنگی، ضرورت ساماندهی فعالیت‌ها در سه بخش پژوهش، آموزش و تبلیغ مورد تأکید قرار گرفت.
از میانه دهه ۱۳۸۰، پژوهش‌های تخصصی متعددی در این حوزه شکل گرفت. انتشار ویژه‌نامه «کتاب نقد» در تابستان ۱۳۸۴ با مقالاتی از استادان حوزوی چون حمیدرضا مظاهری سیف، بهزاد حمیدیه و هادی وکیلی، نقطه آغاز جریان علمی نقد عرفان‌های نوظهور بود.
در ادامه، کتاب‌های متعددی در این زمینه منتشر شد، از جمله:
- جریان‌شناسی انتقادی عرفان‌های نوظهور (حمیدرضا مظاهری سیف، ۱۳۸۷)
آفتاب و سایه‌ها (محمدتقی فعالی، ۱۳۸۶)
عرفان حقیقی، عرفان کاذب (احمدحسین شریفی، ۱۳۸۸)
این آثار، مبنای شکل‌گیری گفتمان علمی در نقد معنویت‌های کاذب در فضای حوزوی و دانشگاهی شدند.
برگزاری همایش‌ها و نهادهای علمی
دفتر تبلیغات اسلامی از همان ابتدا و سپس با تأسیس «قطب تعمیق ایمان دینی و مقابله با فرق انحرافی» نقش فعالی در این زمینه ایفا کرد. نخستین همایش ملی «معنویت‌های نوظهور» در سال ۱۳۹۸ برگزار شد که بیش از ۱۲۰ چکیده و ۸۰ مقاله به دبیرخانه آن ارسال گردید.
این روند با برگزاری دومین همایش در سال ۱۴۰۲ ادامه یافت و اکنون دبیرخانه دائمی این همایش در حوزه علمیه قم فعال است. همچنین دانشگاه ادیان و مذاهب رشته تخصصی در زمینه « معنویت‌های نوظهور» در مقطع کارشناسی ارشد راه‌اندازی کرده‌است و مؤسسه امام خمینی(ره) و موسسه خاتم النبیین (ص) هم در حال راه اندازی رشته در سطح کارشناسی ارشد و سطح سه می باشند که امر مبارکی است.
فعالیت‌های آموزشی و رسانه‌ای
در کنار پژوهش‌های علمی، حوزه علمیه قم برنامه‌های آموزشی گسترده‌ای برای تربیت مربیان و مبلغان آشنا با مبانی نقد عرفان‌های نوظهور اجرا کرده است.
در حوزه رسانه، تولیدات متعددی نیز شکل گرفته است؛ از جمله:
* مجموعه تلویزیونی «پندار» (۱۳ قسمت، تولید پژوهشکده باقرالعلوم، پخش در شبکه دو و مستند)
* برنامه رادیویی «راه و بیراه» (۱۱۰ قسمت، رادیو معارف)
* برنامه «ناگفته‌های ادیان» و «نجات از حلقه» در شبکه ولایت
همچنین واحد رسانه معاونت تبلیغ (ادیان نت) و گروه فرهنگی تبلیغ (سراب حقیقت) و سایر منتقدان در فضای رسانه به صورت فعال در حال روشنگری هستند.
این آثار نقش مؤثری در تبیین علمی و عمومی خطر عرفان‌های انحرافی ایفا کرده‌اند.
دستاوردها و چالش‌ها
تلاش‌های حوزه علمیه قم موجب شکل‌گیری یک جریان علمی، رسانه‌ای و اجتماعی در نقد معنویت‌های نوظهور شده است. امروزه فضلای حوزه با بهره‌گیری از روش‌های میان‌رشته‌ای در کلام، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی، به تحلیل علمی این پدیده می‌پردازند.
همچنین با روشنگری های اتفاق افتاده در سال های گذشته جلوی رشد سریع این جریانات معنوی انحرافی همانند عرفان حلقه گرفته شد و به آسیب دیدگان این جریان انحرافی در انجمن نجات از حلقه کمک شد تا از آسیب ها رها و بهبود یابند.
با این حال، به دلیل گستردگی فعالیت جریان‌های معنوی غیر اسلامی و کمبود امکانات و نیروی انسانی، این اقدامات هنوز کافی نیست و تا نقطه مطلوب خیلی فاصله وجود دارد. فعالان این حوزه معتقدند مقابله مؤثر با این جریان‌ها نیازمند همکاری نهادهای فرهنگی، حمایت مالی و کمک به افزایش تاب‌آوری و انسجام میان نیروهای فعال است. مقابله اصلی با این جریانات هم باید مردمی باشد و مردم با آگاه شدن از آسیب ها و انحرافات این جریانات خود جبهه مقابله تشکیل دهند، راه اصلی مقابله با این جریانات مقابله مردمی و در قالب روشنگری و تبیین می باشد.
جمع‌بندی
حوزه علمیه قم طی دو دهه اخیر با رویکردی علمی و سازمان‌یافته در برابر عرفان‌های نوظهور ایستاده است. این فعالیت‌ها از سطح نقدهای فردی به سطح نهادینه، میان‌رشته‌ای و رسانه‌ای ارتقا یافته و اکنون در مسیر گسترش و تثبیت قرار دارد.
با وجود چالش‌ها، تجربه حوزه در این زمینه، نمونه‌ای موفق از ترکیب عقلانیت دینی، پژوهش علمی و روشنگری فرهنگی در برابر جریان‌های معنوی انحرافی به شمار می‌آید.
محمدجواد نصیری، پژوهشگر عرصه معنویت و ادیان نوظهور