جوان آنلاین: دکتر داود فتحی، متخصص روانشناسی کودک و نوجوان در گفت‌و‌گو با «جوان» به خانواده‌هایی که دارای «کودک» در خانواده هستند آگاهی‌های مختلفی را در زمینه بازی با تبلت و گوشی ارائه کرده است. به گفته وی روانشناسی کودک و نوجوان پنج‌قانون تعریف کرده است که والدین برای استفاده کودکان از تکنولوژی باید مدنظر داشته باشند. مشروح این گفت‌و‌گو در ادامه می‌آید.
به نظر شما، استفاده زیاد از تلفن همراه چه تأثیری روی رشد ذهنی و شناختی کودک دارد؟
بدون شک استفاده زیاد از تلفن همراه روی رشد ذهنی و شناختی کودکان تأثیر دارد. البته این تأثیر بستگی به میزان و نوع استفاده کودک از تکنولوژی دارد. اما در هر حال، اثرات منفی آن بر مهارت‌های شناختی مانند توجه، تمرکز و حافظه کاملاً قابل مشاهده است. اولین تأثیر در حوزه توجه پایدار است. استفاده زیاد از موبایل باعث کاهش توانایی کودک در حفظ تمرکز طولانی‌مدت می‌شود، چراکه فضای دیجیتال معمولاً نیاز به واکنش‌های سریع دارد و نتایج فوری ارائه می‌دهد. در نتیجه، کودک به مرور تحمل پیگیری مطالب بلندمدت را از دست می‌دهد. دومین مسئله افزایش تکانشگری است. کودکان به‌دلیل عادت به پاسخ‌های سریع، تحمل انتظارشان کاهش می‌یابد و رفتار‌هایی شبیه به بیش‌فعالی و نقص توجه مانند ADHD از آنها سر می‌زند. البته باید گفت که موبایل به‌تنهایی باعث بروز ADHD نمی‌شود، اما در کودکانی که زمینه این اختلال را دارند، می‌تواند علائم را تشدید کند.
در مورد حافظه نیز، مخصوصاً حافظه کاری و بلندمدت، استفاده زیاد از موبایل تأثیر منفی دارد. حافظه کاری یعنی توانایی نگه داشتن و پردازش هم‌زمان اطلاعات. وقتی مغز به‌طور مداوم به اطلاعات بیرونی- مثلاً موتور‌های جست‌و‌جو یا هوش مصنوعی - وابسته می‌شود، دیگر نیازی به حفظ اطلاعات در خود احساس نمی‌کند و این توانایی به مرور کاهش می‌یابد. از سوی دیگر، استفاده زیاد از موبایل بر خواب و تثبیت حافظه هم اثرگذار است. نور آبی صفحه‌موبایل ترشح ملاتونین را مختل کرده و خواب عمیق را از کودک می‌گیرد. خواب عمیق برای رشد جسمی و ذهنی کودک ضروری است.
در زمینه خلاقیت نیز کودکان به‌جای اینکه فرصت خیال‌پردازی، حل مسئله و خلق ایده‌های جدید داشته باشند، بیشتر به مصرف محتوا عادت می‌کنند و این موضوع مانع رشد خلاقیت آنها می‌شود.
در نهایت، کاهش بازی‌های حرکتی و تعاملات اجتماعی هم از دیگر پیامد‌های این وابستگی است. کودکانی که بیشتر وقت خود را با موبایل می‌گذرانند، در برقراری ارتباط واقعی دچار مشکل می‌شوند. مثلاً اگر در فضای مجازی مشکلی پیش بیاید، ممکن است با یک ایموجی یا بلاک کردن طرف مقابل موضوع را تمام کنند، اما در دنیای واقعی، باید گفت‌و‌گو کرده، سوءتفاهم‌ها را رفع کنند و تعامل سالم داشته باشند. این فقدان مهارت‌های اجتماعی نیز یکی از مهم‌ترین آسیب‌ها به شمار می‌رود.
چه توصیه‌هایی برای تنظیم «قوانین خانوادگی استفاده از تکنولوژی» دارید؟
توصیه اصلی ما این است که باید در خانه یکسری قوانین روشن و مشخص برای استفاده کودکان از تکنولوژی و رسانه وجود داشته باشد. نظم بیرونی در محیط خانواده باعث شکلگیری نظم درونی در کودک می‌شود؛ کودک قواعد را می‌فهمد و این به نظم ذهنی او نیز کمک می‌کند. اما چه توصیه‌هایی برای این قوانین وجود دارد؟ اول اینکه قانون‌ها باید ویژگی‌هایی داشته باشند. کمی انعطاف‌پذیر باشند، قابل پیش‌بینی باشند، چارچوب روشن و واضح داشته باشند، قابلیت اجرایی داشته باشند و متناسب با سن، رشد و توانایی‌های فرد تنظیم شوند.
برخی از مهم‌ترین قوانین پیشنهادی عبارت‌اند از:
۱. قانون محدودیت زمانی: برای کودکان حداکثر یک تا دو ساعت در روز استفاده از موبایل (غیر از زمان انجام تکالیف مدرسه) مناسب است. برای نوجوانان این زمان می‌تواند کمی بیشتر باشد.
۲. قانون استفاده قبل از خواب: یک ساعت پیش از خواب نباید از گوشی استفاده شود و به هیچ عنوان گوشی نباید به اتاق خواب و رختخواب برده شود.
۳. قانون محدودیت مکانی: استفاده از موبایل در برخی مکان‌ها مثل پای سفره، جلوی تلویزیون، در رختخواب یا در اتاق خواب باید ممنوع باشد.
۴. قانون محدودیت محتوایی: والدین می‌توانند با استفاده از اپلیکیشن‌های مخصوص، دسترسی کودک به محتوا‌های نامناسب را محدود کنند؛ چه فیلم و سریال، چه بازی‌ها و دیگر برنامه‌ها.
۵. قوانین مشارکتی: بهتر است قوانین به‌صورت مشارکتی و با درگیر کردن کودک یا نوجوان تدوین شوند تا حس مسئولیت‌پذیری ایجاد شود. همچنین باید پیامد‌های عدم رعایت قوانین مشخص باشد؛ مثلاً محرومیت موقت از برخی امکانات.
نکته مهم این است که برای کاهش استفاده کودک از موبایل، باید جایگزین‌های جذاب‌تر تعریف شود. نمی‌شود گوشی‌ای را که به کودک «۵۰ واحد لذت» می‌دهد، با فعالیتی جایگزین کرد که فقط «۳۰ واحد لذت» دارد؛ در این صورت، قانون‌ها قابلیت اجرایی پیدا نمی‌کنند. جایگزین‌ها می‌توانند شامل فعالیت‌هایی مثل بازی‌های خانوادگی، شوخی‌ها، گفت‌و‌گو‌های تربیتی و دیدن کارتون یا فیلم به‌صورت مشترک باشد. در نهایت، توصیه می‌کنیم کنترل غیرمستقیم هم داشته باشید؛ یعنی بدون سخت‌گیری مستقیم، از فعالیت‌های فرزندتان آگاه باشید، چون ممکن است با محتوا‌هایی مواجه شوند که شما از آنها مطلع نیستید.
آیا استفاده مشترک والد و کودک از تبلت (مثلاً تماشای یک برنامه باهم) جنبه مثبتی دارد؟
استفاده مشترک والد و کودک از تبلت یک فرصت ارزشمند برای نظارت و همراهی است. والدین می‌توانند در حین استفاده مشترک، فعالیت‌های کودک را رصد کنند، از محتوای نامناسب یا خطرناک جلوگیری کنند، علایق مشترک را تقویت و محدودیت‌ها را راحت‌تر اعمال کنند. این نوع استفاده باعث تقویت رابطه والد و کودک و مدیریت بهتر تکنولوژی در خانه می‌شود.
بعضی والدین از اپلیکیشن‌های آموزشی برای کودک استفاده می‌کنند. آیا این محتوا‌ها می‌توانند جایگزین تعامل انسانی شوند؟
قطعاً خیر، اپلیکیشن‌ها به هیچ عنوان نمی‌توانند جایگزین تعاملات انسانی شوند. اما می‌توانند نقش مکمل بسیار خوبی داشته باشند و در برخی زمینه‌ها کمک‌کننده باشند. دلیل اینکه اپلیکیشن‌ها جایگزین مناسبی نیستند؛ این است که عمدتاً در حوزه مهارت‌های شناختی مؤثرند، اما در زمینه مهارت‌های عاطفی و اجتماعی کارایی زیادی ندارند. هیچ اپلیکیشنی نمی‌تواند در کودک احساس دلبستگی و امنیت ایجاد کند. همچنین، پاسخ‌دهی اپلیکیشن‌ها اغلب روشن، مشخص و بدون انعطاف است، در نتیجه چالش ذهنی برای کودک ایجاد نمی‌شود و مغز او درگیر نمی‌شود. مهارت‌های زبانی و ارتباطی نیز با این ابزار‌ها چندان رشد نمی‌کند، چون مثلاً تکرار یک جمله به وسیله اپلیکیشن نمی‌تواند به توسعه واقعی زبان و ارتباط کمک کند. با این حال، مزایایی هم وجود دارد. یادگیری جذاب و تعاملی، دسترسی گسترده به منابع آموزشی و امکان تمرین فردی از جمله فواید آنهاست. به‌ویژه زمانی که آموزش اولیه از سوی والدین انجام شده و اپلیکیشن‌ها فقط برای تمرین مورد استفاده قرار می‌گیرند. در نهایت، باید توجه داشت، استفاده از این ابزار‌ها در کنار نظارت و تعامل انسانی می‌تواند مفید باشد، اما به تنهایی کافی نیست و باید مراقب خطرات احتمالی آن هم بود.
چه نشانه‌هایی حکایت از این دارد که کودک به گوشی یا تبلت «وابستگی ناسالم» پیدا کرده است؟
این سؤال بسیار خوبی است زیرا اگر والدین این نشانه‌ها را درک نکنند، ممکن است به‌طور ناگهانی متوجه شوند که اعتیاد کامل به وجود آمده و خطرات جدی به همراه دارد. برخی از مهم‌ترین نشانه‌ها شامل از دست دادن کنترل زمان است. یعنی کودک نمی‌تواند مدت زمان استفاده از گوشی یا تبلت را کنترل کند و هر بار که والدین می‌خواهند او را از این وسایل جدا کنند، فقط می‌گوید «فقط چند لحظه دیگر» و این روند مدام ادامه دارد. نشانه بعدی کاهش علاقه به فعالیت‌های قبلی است. کودک دیگر به بازی‌ها، ورزش یا فعالیت‌های سابق خود علاقه‌ای نشان نمی‌دهد و هیچ چیز برایش جذاب نیست. رفتار‌های پرخاشگرانه و لجبازانه مورد دیگر است. در مقابل محدودیت‌ها یا درخواست والدین مقاومت و پرخاشگری می‌کند که این رفتار‌ها زنگ خطری جدی محسوب می‌شود. والدین شاهد مخفی‌کاری و فریبکاری کودک می‌شوند. کودک ممکن است استفاده از گوشی را پنهان کند، مثلاً شب‌ها زیر پتو به صورت مخفیانه از دستگاه استفاده کند. کاهش تمرکز و اضطراب و بی‌قراری موارد بعدی است. حواس کودک پرت و حواس‌پرتی او زیاد می‌شود و تمرکز کافی ندارد. یا اینکه کودک تنها زمانی آرامش دارد که گوشی یا تبلت در دستش باشد و در صورت دوری از آن مضطرب و بی‌قرار می‌شود. مشکلات خواب و کاهش تحرک و مشکلات جسمی موارد دیگر است. خواب کودک مختل می‌شود، دیر می‌خوابد، دیر بیدار می‌شود و کیفیت خوابش پایین است، در نتیجه همیشه خسته و بی‌انرژی است. کودک فعالیت بدنی کمتری دارد و به‌تدریج کم‌تحرک می‌شود و سردرد، کمردرد، گردن درد و مشکلات مشابه می‌تواند از نشانه‌های وابستگی ناسالم باشد. اینها همه نشانه‌های هشداردهنده‌ای هستند که والدین باید به آنها توجه کنند تا بتوانند به موقع اقدام کنند.
در صورت مشاهده این علائم، والدین باید چه مراحلی را طی کنند؟
قطع ناگهانی معمولاً جواب نمی‌دهد و ممکن است باعث پرخاشگری کودک شود. بنابراین، قطع استفاده باید به صورت تدریجی و برنامه‌ریزی شده انجام شود. مراحل پیشنهادی ۱۰ مورد است.
۱. پیشگیری از ابتدا: والدین باید از همان ابتدا مراقبت کنند و کودک را به حال خودش رها نکنند تا وابستگی ایجاد نشود. این مهم‌ترین مرحله است که باید به آن توجه شود.
۲. افزایش خودآگاهی: کودک باید بداند چقدر زمان برای استفاده از گوشی یا تبلت صرف می‌کند. می‌توانید از اپلیکیشن‌هایی مانند «Usage Time» استفاده کنید تا کودک متوجه میزان استفاده‌اش شود.
۳. تهیه جدول رفتاری: یک جدول روزانه یا هفتگی تنظیم کنید که زمان‌های استفاده مشخص باشد و کودک بداند چه میزان زمانی مجاز است.
۴. گفت‌وگوی آرام و بدون تهدید: با کودک درباره استفاده‌اش صحبت کنید، نه با تهدید یا تنبیه، بلکه با گفت‌وگویی صمیمی و منطقی.
۵. یافتن جایگزین‌های مناسب: از قبل فهرستی از فعالیت‌هایی که کودک قبلاً به آنها علاقه داشت یا ممکن است علاقه‌مند شود، تهیه کنید تا جایگزین مناسبی برای گوشی باشد.
۶. کاهش تدریجی زمان استفاده: مثلاً هر چند روز یا هفته، ۱۰دقیقه از زمان استفاده کم کنید تا کودک به تدریج به این تغییر عادت کند.
۷. الگوی رفتاری والدین: والدین نیز باید گوشی را کنار بگذارند و خودشان قانو‌ن‌مدار باشند؛ نمی‌توان از کودک انتظار داشت بدون استفاده از گوشی باشد در حالی که والدین همچنان استفاده می‌کنند.
۸. تعریف پیامد‌های منطقی: قوانینی وضع کنید و پیامد‌های آنها را به کودک توضیح دهید تا بداند اگر قانون را رعایت نکند، چه اتفاقی خواهد افتاد.
۹. تقویت عادت‌های جدید: رفتار‌های سالم و استفاده منطقی از فناوری را تشویق و تقویت کنید تا به یک عادت پایدار تبدیل شود.
۱۰. کمک تخصصی در صورت نیاز: اگر با این روش‌ها موفق به کنترل وابستگی نشدید، حتماً از مشاور یا روانشناس کودک کمک بگیرید.
آیا کودک می‌تواند دچار «اعتیاد رفتاری» شود، حتی اگر محتوای استفاده شده کاملاً کودکانه باشد؛ مثل انیمیشن‌های بی‌خشونت؟
بله، قطعاً این اتفاق ممکن است بیفتد و می‌تواند خطرات جدی برای کودک به دنبال داشته باشد. حتی اگر محتوای استفاده شده کاملاً کودکانه و بی‌خشونت باشد، وابستگی رفتاری به دستگاه‌ها و محتوا می‌تواند شکل بگیرد. وقتی کودک مدام مشغول بازی یا تماشای محتوا ست و نمی‌تواند زمان استفاده را کنترل کند، به مرور کنترل خود را از دست می‌دهد. در این حالت، اگر گوشی یا تبلت از او گرفته شود، ممکن است دچار اضطراب و پرخاشگری شدید شود. از همه مهم‌تر، این وابستگی بر سایر فعالیت‌های کودک تأثیر منفی می‌گذارد؛ مثلاً دیگر تمایلی به بازی‌های گروهی، میهمانی‌ها یا فعالیت‌های اجتماعی ندارد و این بخش‌های مهم زندگی‌اش دچار آسیب می‌شود. علت این اتفاق به نحوه کارکرد سیستم پاداش مغز کودک برمی‌گردد. وقتی کودک با محتوا یا بازی‌ای مواجه می‌شود که برایش لذت‌بخش است، این لذت به مرور تکرار می‌شود و مغز او برای دریافت همین لذت دائماً تحریک می‌شود. با گذشت زمان، تحمل کودک برای انجام کار‌های دیگر کاهش می‌یابد و نمی‌تواند به راحتی به فعالیت‌های خلاقانه یا غیرفرار از مواجهه با واقعیت بپردازد. به عبارتی، کودک از طریق این فعالیت‌های دیجیتال از مواجهه با اضطراب‌ها و مشکلات واقعی زندگی فرار می‌کند که به آن «اجتناب» گفته می‌شود.
اگر بخواهید یک توصیه کوتاه ولی کلیدی به همه‌والدین در مورد رابطه کودک و تکنولوژی کنید، آن توصیه چیست؟
توصیه من این است که والدین وظیفه پدری و مادری خود را به بهترین شکل انجام دهند و این نقش مهم را به هیچ بهانه‌ای رها نکنند. وقتی والدین حضور فعال و مسئولانه داشته باشند، کودک کمتر به سمت استفاده غیرکنترل‌شده از فضای مجازی و اپلیکیشن‌ها گرایش پیدا می‌کند. پس تا جای ممکن باید روابط والد و فرزندی را تقویت و اصلاح کنید، برای کودکان وقت بگذارید و مسئولیت خود را جدی بگیرید. این ارتباط صمیمانه و عاطفی، پایه‌ای است برای کاهش وابستگی کودک به تکنولوژی. علاوه بر این، به دنبال علایق مشترک باشید و خاطره‌سازی کنید، چون این خاطرات می‌توانند در مواقع بحران‌های زندگی به کمک کودک بیایند و او را مقاوم‌تر کنند.