به گزارش سرویس بین‌الملل جماران، در راستای سیاست فشار حداکثری رئیس‌جمهور آمریکا، دونالد ترامپ، برای انزوای ایران، ایالات متحده معافیت تحریمی صادرشده در سال ۲۰۱۸ تحت قانون آزادی و مقابله با اشاعه ایران (IFCA) برای کمک به بازسازی افغانستان و توسعه اقتصادی را از تاریخ ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۵ لغو کرده است. این اعلامیه وزارت امور خارجه آمریکا، همان‌گونه که انتظار می‌رفت، واکنش‌های گسترده‌ای در رسانه‌ها و میان کارشناسان هندی برانگیخت و به اقدامات قبلی دولت ترامپ که به منافع اقتصادی هند آسیب زده بود افزود. اگرچه لغو این معافیت بدون شک ناخوشایند است، اما ادعای اینکه این اقدام «ضربه‌ای استراتژیک به هند» محسوب می‌شود، زودهنگام است. در واقع، وضعیت پیرامون چابهار به احتمال زیاد با یا بدون معافیت تغییر چشمگیری نخواهد داشت.
بندر چابهار و ویژگی‌های آن
بندر چابهار دارای دو ترمینال است: شهید کلانتری و شهید بهشتی. ترمینال اول بندری قدیمی با ساحل محدود و عمق آب ۷ تا ۸ متر برای پذیرش کشتی‌های کوچک است. ترمینال دوم بندری با عمق ۱۶.۵ متر است که برای کشتی‌های بزرگ ظرفیت بالا مناسب است و در چهار فاز توسعه یافته و دارای مزایای جغرافیایی است. این بندر در ساحل شمالی خلیج عمان واقع شده و دسترسی مستقیم به دریای عرب دارد و خارج از گلوگاه تنگه هرمز قرار دارد که ناوبری کشتی‌ها را آسان‌تر می‌کند. برخلاف بندر شلوغ بندرعباس، کشتی‌ها در چابهار مجبور به انتظار طولانی نیستند. همچنین، چابهار بخشی از منطقه آزاد اقتصادی است که روندهای گمرکی و مالیاتی را تسهیل می‌کند.
پس از اتمام فاز اول، ظرفیت ترمینال شهید بهشتی حدود ۸ میلیون تن است و برنامه‌ریزی برای افزایش آن به ۱۸ میلیون تن در فاز دوم وجود دارد. از سال ۲۰۱۸ تاکنون، بندر بیش از ۴۵۰ کشتی و بیش از ۱۳۴ هزار TEU (واحد معادل بیست فوت) بار کانتینری و بیش از ۸.۷ میلیون تن بار فله و عمومی را جابجا کرده است. عملیات کانتینری در سال مالی ۲۰۲۳-۲۴ با جابجایی ۶۰,۰۵۹ TEU نسبت به ۹,۱۲۶ TEU در سال مالی ۲۰۲۲-۲۳ رشد قابل توجهی داشته است. همچنین، با جابجایی ۹,۹۷۳ TEU در دو ماه اول سال مالی ۲۰۲۵-۲۶ که نشان‌دهنده رشد ۱۰ درصدی نسبت به سال قبل است، انتظار می‌رود عملیات کانتینری بندر رشد بیشتری داشته باشد. در عین حال، ترافیک بار فله مشابه رشد نداشته و در سه سال گذشته در حدود ۲ تا ۲.۵ میلیون تن نوسان داشته است.
دوگانگی معافیت
هند در می ۲۰۱۵ تفاهم‌نامه‌ای با ایران درباره چابهار امضا کرد که یک سال بعد به توافق سه‌جانبه با ایران و افغانستان منجر شد. در آن زمان، تجارت هند و ایران رونق داشت، زیرا تهران به دلیل محدودیت‌های سخت‌گیرانه در برنامه هسته‌ای خود در قالب برنامه جامع اقدام مشترک (JCPOA) از تخفیف‌های تحریمی قابل توجهی برخوردار شده بود. اما اوضاع در سال ۲۰۱۸ به طور چشمگیری تغییر کرد، زمانی که دولت ترامپ سیاست فشار حداکثری را علیه ایران در پیش گرفت. این شامل خروج آمریکا از JCPOA، بازگرداندن تحریم‌ها و تحریم واردات نفت ایران بود که تبعاتی برای کشورهای دیگر تجارت‌کننده با ایران داشت. این اقدام به شدت به منافع هند آسیب زد و پس از دوره‌ای سرد شدن روابط، دهلی نو واردات نفت ایران را به صفر رساند.
نکته مثبت برای هند این بود که آمریکا نقش حیاتی چابهار در بازسازی افغانستان را به رسمیت شناخت. پس از دیپلماسی فشرده و بررسی‌های گسترده، واشنگتن «معافیتی» از IFCA برای توسعه بندر چابهار و ساخت راه‌آهن مرتبط و همچنین برای حمل کالاهای غیرتحریمی از طریق بندر برای استفاده افغانستان صادر کرد. اگرچه این معافیت با نیت خوب بود، اما نیم‌بند و فاقد مستندات کافی بود و نتوانست توسعه بندر و اتصال آن به شبکه ریلی را تسهیل کند. به گفته مقامات سابق هندی، سند ارائه‌شده توسط آمریکا صرفاً نامه‌ای بود که به دولت هند تبریک گفته و اهمیت بندر چابهار برای بازسازی افغانستان را توصیف می‌کرد.
بدون مجوز رسمی از دفتر کنترل دارایی‌های خارجی (OFAC)، این نامه هرگز توسط بانک‌ها یا فروشندگان خارجی به عنوان مدرک معافیت از تحریم پذیرفته نشد.
عدم وضوح معافیت باعث شد که هند در رعایت تحریم‌ها بیش از حد احتیاط کند و انجام کسب‌وکارهای معمول مرتبط با پروژه‌های چابهار را دشوار سازد و تأمین تجهیزات بندری را با مشکل مواجه کند. به عنوان مثال، هند نتوانست جرثقیل‌های کشتی به ساحل (STS) که برای بارگیری و تخلیه کانتینرها ضروری هستند را تأمین کند و مجبور شد از جرثقیل‌های متحرک بندری (MHC) استفاده کند. اگرچه MHCها در بارگیری انعطاف‌پذیرترند، اما برای عملیات کانتینری بزرگ مناسب نیستند. حتی تحویل MHCها نیز فرایندی طولانی بود، به طوری که هند مجبور شد جرثقیل‌ها را در بمبئی توسط سازنده خارجی پیاده کند و سپس از طریق یک شرکت کوچک حمل‌ونقل که از تحریم‌ها مصون بود، به چابهار ارسال کند.
صرف‌نظر از معافیت، هند مجبور بود با دقت زیادی تحریم‌ها را رعایت کند. اولاً، فقط کالاهای مجاز از طریق ترمینال شهید بهشتی ارسال می‌شدند که شامل کمک‌های بشردوستانه، گندم، ذرت، دارو و تجهیزات پزشکی بود که عمدتاً به افغانستان می‌رفت. ثانیاً، کشتی‌های تحت پرچم هند از ورود به بنادر ایرانی از جمله چابهار خودداری می‌کردند، زیرا عملیات تجاری عمدتاً با کشتی‌هایی با پرچم کشورهای ثبت آزاد انجام می‌شد.
تحولات احتمالی
تصمیم آمریکا برای لغو معافیت چابهار در زمانی اتخاذ شده که فعالیت بندر در حال افزایش است. در مه ۲۰۲۴، شرکت هند پورتس گلوبال قرارداد ده‌ساله‌ای با سازمان بنادر و دریانوردی ایران برای تجهیز و بهره‌برداری از ترمینال شهید بهشتی امضا کرد. بر اساس این توافق، هند متعهد به پرداخت ۱۲۰ میلیون دلار برای تجهیزات و ارائه خط اعتباری معادل ۲۵۰ میلیون دلار به روپیه برای توسعه بندر شد. این تغییر وضعیت برای توسعه بندر خوشایند نیست، اما بعید است به تعطیلی ترمینال شهید بهشتی بینجامد.
از نظر سیاسی، مسکو از پیشنهاد هند برای اتصال چابهار به گره‌های کلیدی کریدور شمال-جنوب بین‌المللی (INSTC) حمایت کرده است. با این حال، بندر هنوز به طور رسمی در چارچوب INSTC ادغام نشده و محموله‌ها بیشتر از طریق بندرعباس ارسال شده‌اند. همچنین، سرمایه‌گذاری‌های روسیه در ایران بیشتر معطوف به نوسازی راه‌آهن از جمله ساخت خط آهن آستارا–رشت و توسعه کریدور جدید راه‌آهن با خط گسترده از آستارا به بندرعباس است که هدف آن جلوگیری از بارگیری مجدد غیرضروری است. این برنامه‌ها عملاً چابهار را از طرح‌های روسیه برای INSTC خارج می‌کند.
هند به نظر می‌رسد توانایی پیشرفت مستقل را دارد و اولویت خود را بر خرید تجهیزات بندری گذاشته است. اگر بندر ظرفیت عبور کالا را افزایش دهد و به درستی بازاریابی شود، کسب‌وکارها راه‌هایی برای گنجاندن آن در مسیرهای تأمین خود خواهند یافت. تکمیل اتصال ریلی به چابهار فرصت مناسبی برای ادغام آن با شاخه شرقی INSTC و روان‌تر شدن جریان کالا فراهم می‌کند.
اگرچه اغلب شکافی بین ضرورت‌های ژئو‌استراتژیک و واقعیت‌های کسب‌وکار وجود دارد، در مورد چابهار انتخاب هند روشن است. دهلی‌نو از پروژه عقب‌نشینی نخواهد کرد، زیرا فراتر از بعد استراتژیک، این بندر گره‌ای حیاتی برای نفوذ اقتصادی هند به اوراسیا است. بین همکاری با ایران تحریم‌شده یا پاکستان غیرتحریم‌شده، هند احتمالاً گزینه اول را انتخاب خواهد کرد.
منبع: مؤسسه تحقیقاتی آبزرور