به‌گزارش خبرگزاری برنا از کرمانشاه؛ در دل طبیعت کرمانشاه، سراب نیلوفر دریاچه‌ای کوچک، اما پناهگاه زیبایی و حیات، روزگاری با آب روان، نیلوفر‌های آبی و صدایی روح‌نواز از حیات، تصویری زنده بود که هم گردشگر را به خود می‌کشاند و هم طراوتی در لابه‌لای سنگ و سبزه می‌نشاند. این سراب که در ۲۰ کیلومتری شمال‌غرب کرمانشاه قرار دارد، با چشمه‌هایی که از ذخایر زیرزمینی منطقه تأمین می‌شدند به حیات ادامه می‌داد. نیلوفر‌های آبی آن نه فقط گیاهانی زینتی، بلکه نمادی از هویت زیستی منطقه بودند.
این جلوه طبیعی در سال ۱۳۸۸ به‌عنوان پنجاه‌وپنجمین اثر طبیعی ملی ایران ثبت شد و تا سال‌ها نه‌تنها مقصد گردشگران داخلی و خارجی بود، بلکه نماد زیست‌بوم بکر غرب کشور به شمار می‌رفت. اما امروز، آن سراب دیگر نه جلوه‌ای از آب دارد و نه نیلوفر‌هایی زیبا؛ بلکه بستر خشکیده‌ای است که بیش از هر چیز تداعی‌کننده یک فاجعه زیست‌محیطی است. دبی آب سراب به صفر و حیات آبی آن به پایان رسیده است.
روایت خشکی؛ زنجیره‌ای از علل طبیعی و انسانی
بر اساس مشاهدات میدانی و گزارش‌های رسمی، مجموعه‌ای از عوامل طبیعی و انسانی، این فاجعه زیست‌محیطی را رقم زده‌اند. کاهش بارش‌ها و افت سطح آب‌های زیرزمینی، در کنار برداشت‌های بی‌رویه از چاه‌های اطراف، باعث شد تا سفره‌های آب زیرزمینی که این سراب را تغذیه می‌کردند، دیگر توان زایش نداشته باشند.
طی چند سال اخیر، بارش منطقه به شدت کاهش یافته است. این کاهش، تغذیه سفره‌های زیرزمینی را دچار اختلال کرده و منابعی که سال‌ها وظیفه تأمین آب سراب را بر دوش داشتند، دیگر توان خود را از دست داده‌اند. اما نکته مهم این است که حتی در شرایط خشکسالی، سراب‌هایی در سایر نقاط قادر بوده‌اند بخشی از آب خود را حفظ کنند، اما در سراب نیلوفر، جریان به صفر رسیده است.
بخش عمده‌ای از عامل انسانی در این بحران، دخالت مستقیم در منابع زیرزمینی است؛ چاه‌های عمیقی که عمق برخی از آنها به ۱۲۰ متر می‌رسد، در اطراف منطقه حفر شده‌اند و برداشت آب زیاد از آنها، با کاهش سطح سفره‌ها، توان رساندن آب به چشمه‌های تأمین‌کننده سراب را مختل کرده‌اند. در گزارش‌ها آمده است که کشت محصولات آب‌بر مانند ذرت و سیب‌زمینی و اجرای چند نوبت کشت در سال، مصرف آب را چند برابر کرده است.
ضعف در مدیریت؛ قصه‌ای دراز
طی سال‌های اخیر، بار‌ها هشدار داده شد که بی‌توجهی به مدیریت منابع آبی و نبود برنامه پایدار، می‌تواند به نابودی چشمه‌ها و تالاب‌های کرمانشاه منجر شود. با این حال، هیچ اقدام هماهنگ و مؤثری از سوی نهادهای مسئول صورت نگرفت. سازمان‌های مختلف از آب منطقه‌ای تا محیط زیست، شهرداری و حتی بخش خصوصی، هر یک در محدوده وظایف خود اقداماتی پراکنده انجام دادند، اما نبود هماهنگی و پیگیری مؤثر سبب شد که این میراث طبیعی به تدریج نفس‌های آخرش را بکشد.
در این ماجرا، قصور دستگاه‌های مسئول قابل کتمان نیست؛ وقتی نهادهایی، چون محیط زیست، آب منطقه‌ای، استانداری، دادستانی و نهادهای کشاورزی، همگی ذی‌نفع در حفاظت از منابع آب هستند، اما همکاری موثر و هماهنگی جدی ندیده‌ایم، نمی‌توان بی‌مسئولیتی را نادیده گرفت.
دستگاه‌های نظارتی مکرراً نسبت به تعداد زیاد چاه‌های مجاز و غیرمجاز هشدار داده‌اند، ولی اقدام قاطع و به موقع برای کنترل آنها صورت نگرفته است.
در نیمه شهریور امسال، شرکت آب منطقه‌ای استان از مسدود شدن ۱۳ حلقه چاه غیرمجاز در شعاع پنج کیلومتری سراب خبر داد؛ اقدامی درست، اما دیرهنگام. اثر تخریب‌های گذشته چنان گسترده بود که دیگر امیدی به احیای طبیعی باقی نماند. کارشناسان می‌گویند کاهش تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و بی‌توجهی به تغییرات اقلیمی، ضربه‌ای جدی به سراب نیلوفر وارد کرده است.
افزون بر عوامل طبیعی، فقدان مدیریت جامع محیط‌زیست شهری و ضعف در نظارت دستگاه‌های متولی نیز نقش پررنگی در این ماجرا داشته است. متاسفانه طی سالیان گذشته برنامه بلندمدتی برای احیای سراب‌های کرمانشاه وجود نداشته است و این در حالی است که بسیاری از استان‌های کشور با ایجاد «طرح‌های نجات تالاب» و احیای سفره‌های آب زیرزمینی توانسته‌اند تا حدودی وضعیت را کنترل کنند، اما کرمانشاه همچنان درگیر تصمیم‌های تکراری و غیرکارشناسی است.
پروژه‌های احیای آب و تزریق مصنوعی یا برنامه‌های مدیریت سفره آب، دیر اجرا شده‌اند یا با تأخیر زیاد، در حد شعار باقی مانده‌اند. تخصیص منابع مالی و نیروی انسانی برای احیای سراب نیلوفر در اولویت قرار نگرفته و نهادهای تصمیم‌گیر از این اولویت فاصله گرفته‌اند.
این نخستین‌بار نیست که یک اثر طبیعی ارزشمند در استان کرمانشاه به دست فراموشی سپرده می‌شود. پیش‌تر نیز تالاب هشیلان با کاهش شدید آب روبه‌رو شد و اکنون خشک شدن کامل آن «دور از انتظار نیست»؛ همان‌گونه که رئیس اداره محیط زیست شهرستان کرمانشاه چندی پیش هشدار داده بود. او تأکید کرده بود که "اگر مدیریت منابع آب به شکل پایدار انجام نشود، سایر زیست‌بوم‌های این استان نیز سرنوشتی مشابه خواهند داشت."
در این میان، مردم محلی بیش از همه داغدارند. ساکنان روستاهای اطراف سراب نیلوفر که سال‌ها از رونق گردشگری و کشاورزی منطقه بهره‌مند بودند، اکنون با رکود اقتصادی و مهاجرت تدریجی مواجه‌اند. یکی از اهالی منطقه در گفت‌وگو با خبرنگار برنا اظهار کرد: سراب نیلوفر فقط یک دریاچه نبود، بخشی از هویت ما بود. خشک شدنش یعنی فراموش شدن گذشته‌مان.
راهکارهای احیای سراب نیلوفر
کارشناسان راهکارهایی برای احیای نسبی این اثر ملی پیشنهاد کرده‌اند، از جمله تغذیه مصنوعی سفره‌های زیرزمینی، احیای مسیرهای سنتی تغذیه چشمه‌ها، کنترل دقیق برداشت‌های غیرمجاز، مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی و همچنین اجرای طرح‌های بازچرخانی آب شهری. برخی نیز بر لزوم مشارکت بخش خصوصی و سازمان‌های مردم‌نهاد در اجرای طرح‌های احیا تأکید دارند تا وابستگی صرف به بودجه‌های دولتی کاهش یابد.
اما برای اینکه سراب نیلوفر فرصتی دوباره برای زنده شدن بیابد، نیاز به اجرای مجموعه‌ای هماهنگ از راهکارها است که در تشریح این راهکارها می‌توان به تزریق آب مصنوعی به سفره‌های زیرزمینی و چشمه‌های زیرسطحی در دوره خشکی با استفاده از منابع بخشی مدیریت‌شده، مسدود کردن چاه‌های مجاز یا غیرمجاز در شعاع تأثیر سراب و اجرای روند نظارتی و مجازات قانونی متخلفان، بازگردانی مسیرهای روان‌آب سطحی که پیش‌تر آب را به سراب می‌رساند شامل؛ اصلاح اراضی اطراف، حفظ پوشش گیاهی و جلوگیری از تغییر کاربری، اصلاح الگوی کشت کشاورزی به سمت گیاهان کم‌آب و رعایت تناوب کشت منطقی، مدیریت یکپارچه حوضه آبریز با تشکیل ستاد مشترک بین دستگاهی، نظارت مستمر، سامانه‌های پایش آب و داده‌محوری، شفافیت و مشارکت مردمی؛ اطلاع‌رسانی دقیق، امکان اعتراض عمومی و نظارت مردمی و در نهایت تخصیص اعتبار و امکانات فنی کافی برای مطالعات احیا، لایه‌نگاری، نقشه‌برداری آب زیرزمینی و اجرای پروژه‌های میان‌مدت و بلندمدت اشاره کرد.
اگر این اقدامات به‌صورت هدفمند و با اراده قوی اجرا شوند، امکان بازگشت بخشی از آب و نیلوفرها وجود دارد؛ اما اگر تأخیر بیشتری صورت گیرد، ممکن است فرصت احیا برای همیشه از دست برود.
در پایان لازم به ذکر است که طی تماس‌های مکرر خبرنگار برنا با مسئولان محیط زیست استان کرمانشاه در خصوص علت وضعیت موجود، مقرر شد بزودی پس از بررسی‌های کارشناسی دقیق توسط کارشناسان این اداره‌کل، ابعاد و دلایل این موضوع اطلاع رسانی گردد. امید است مردم و رسانه‌ها پاسخی روشن درباره سرنوشت سراب نیلوفر و برنامه‌های آینده برای احیای آن دریافت کنند؛ چراکه سکوت در برابر این فاجعه، به‌منزله مرگ تدریجی دیگر زیست‌بوم‌های کرمانشاه خواهد بود.
انتهای پیام/