به گزارش خبرگزاری آنا، تحولات هوش مصنوعی در سال‌های اخیر نه تنها صنایع مختلف را دگرگون کرده، بلکه فضای آموزش عالی و پژوهش‌های دانشگاهی را نیز به شدت تحت تأثیر قرار داده است. ظهور مدل‌های زبانی بزرگ یا همان LLM‌ها، مانند ChatGPT، تنها یکی از نمونه‌های این تغییرات است که توانسته نگاه بسیاری از دانشگاهیان، پژوهشگران و سیاست‌گذاران آموزشی را به خود جلب کند. این ابزار‌ها در عین حال که فرصت‌هایی تازه برای سرعت‌بخشیدن به فرآیند‌های علمی فراهم کرده‌اند، نگرانی‌هایی جدی در خصوص تنبلی ذهنی و افت کیفیت علمی نیز به همراه داشته‌اند.

کارشناسان معتقدند نقش اصلی هوش مصنوعی در آموزش باید به عنوان یک «دستیار هوشمند» تعریف شود، نه جایگزین کامل فعالیت‌های علمی و فکری انسان. به بیان دیگر، استفاده از این ابزار‌ها برای کاهش زمان در انجام کار‌های تکراری و پردازش داده‌های پیچیده می‌تواند دستاورد‌های مهمی به همراه داشته باشد، اما اگر وظایف کلیدی مانند تحقیق، تحلیل و استنتاج به هوش مصنوعی سپرده شود، خطر فرسایش توان فکری دانشجویان و پژوهشگران وجود خواهد داشت.

از همین رو، بحث درباره جایگاه هوش مصنوعی در دانشگاه‌ها تبدیل به موضوعی حیاتی شده است. آیا این فناوری باید به‌طور کامل در فرآیند‌های آموزشی و پژوهشی ادغام شود یا باید مرز‌های مشخصی برای استفاده از آن تعریف گردد؟ پرسشی که پاسخ به آن، می‌تواند مسیر آینده آموزش عالی را مشخص کند و بر کیفیت نیروی انسانی کشور در سال‌های آینده اثرگذار باشد.

در کنار این تحولات، تجربه جهانی نشان می‌دهد که ابزار‌هایی مانند ChatGPT در بسیاری از دانشگاه‌های مطرح دنیا، به عنوان یاریگر پژوهشگران در جست‌وجوی منابع علمی و تحلیل داده‌های حجیم مورد استفاده قرار می‌گیرند. با این حال، همزمان با رشد این ابزارها، چالش‌هایی مانند تقلب علمی، تشخیص متن تولیدشده توسط هوش مصنوعی و حتی مسائل اخلاقی و حقوقی نیز پررنگ‌تر شده‌اند.

در چنین فضایی، نگاه صاحب‌نظران دانشگاهی کشور به این پدیده اهمیت دوچندان دارد. احمد سعادتمند، عضو هیئت علمی دانشگاه، در گفت‌و‌گو با خبرگزاری آنا، به بررسی فرصت‌ها، تهدید‌ها و الزامات اخلاقی استفاده از هوش مصنوعی در آموزش عالی و پژوهش‌های دانشگاهی پرداخته است؛ گفت‌وگویی که تلاش دارد تصویری روشن‌تر از این فناوری نوظهور در فضای علمی ایران ارائه دهد.

LLM‌ها در دانشگاه‌ها؛ ابزار کمکی یا جایگزین تفکر؟

سعادتمند در ابتدای سخنان خود به جایگاه مدل‌های زبانی بزرگ اشاره کرد و گفت: ChatGPT تنها یکی از LLM‌ها (مدل‌های زبانی بزرگ) است. مدل‌های دیگری مانند Grou، Copilot، DeepSea و… نیز وجود دارند؛ بنابراین زمانی که درباره این ابزار‌ها صحبت می‌کنیم، بهتر است از عنوان کلی LLM استفاده کنیم.

وی در ادامه با بیان اینکه نگاه مثبتی به استفاده از هوش مصنوعی در آموزش عالی دارد، افزود: این فناوری می‌تواند بسیاری از کار‌های تکراری یا زمان‌بر را از دوش دانشجویان و پژوهشگران بردارد. به بیان دیگر، هوش مصنوعی اگر در نقش یک دستیار عمل کند، تمرکز انسان را از امور جانبی به سمت هسته اصلی آموزش و تحقیق هدایت می‌کند؛ بنابراین نگاه من به شرط رعایت چارچوب‌ها در کل مثبت است.

این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه هوش مصنوعی نه فرصت محض است و نه تهدید مطلق، توضیح داد: نمی‌توان حکم قطعی داد که استفاده از این فناوری همیشه مثبت یا همیشه منفی است. در برخی بخش‌ها، به‌ویژه کار‌های ملال‌آور و خسته‌کننده، می‌تواند یک فرصت ارزشمند باشد. اما در بخش‌هایی که دانشجو یا پژوهشگر باید به معنای واقعی تحقیق، تفحص و تحلیل کند، واگذاری این وظایف به هوش مصنوعی به جای فرصت، تهدید محسوب می‌شود.

او با ذکر مثالی در این زمینه اظهار کرد: فرض کنید یک پژوهشگر بخواهد از میان هزاران مقاله یا کتاب الکترونیکی، منابع مرتبط با حوزه تخصصی خود را بیابد. در اینجا هوش مصنوعی می‌تواند کمک بزرگی باشد. اما پس از انتخاب منابع، مطالعه، تحلیل و نتیجه‌گیری باید حتماً توسط خود دانشجو انجام شود. اگر این وظیفه به هوش مصنوعی سپرده شود، نتیجه‌ای جز تنبلی ذهنی نخواهد داشت.

پیامد‌های استفاده نادرست از AI بر کیفیت پژوهش

سعادتمند با هشدار نسبت به روند نزولی توانایی ذهنی انسان در صورت اتکای بیش‌ازحد به این ابزار‌ها گفت: همان‌طور که شبکه‌های عصبی و LLM‌ها در مسیر رشد و یادگیری نمودار صعودی دارند، انسان نیز اگر وظایف اصلی خود را به هوش مصنوعی بسپارد، در نموداری نزولی حرکت خواهد کرد. این مسئله باید جدی گرفته شود.

وی ادامه داد: برای مثال، یافتن پنج صفحه مطلب از دل یک کتاب ۲۰۰۰ صفحه‌ای کاری طاقت‌فرسا است که می‌توان آن را به هوش مصنوعی سپرد. اما یادگیری و تحلیل محتوا برعهده دانشجو است و نباید به ماشین واگذار شود. وظایف ذاتی دانشجو مانند تحقیق، تحلیل، نتیجه‌گیری و حل تمرین باید توسط خود او انجام شود. البته دانشجو می‌تواند پس از این مراحل، نتایج خود را با خروجی هوش مصنوعی مقایسه کند.

آموزش بی‌وقفه؛ وقتی هوش مصنوعی جایگزین کلاس فیزیکی می‌شود

این متخصص هوش مصنوعی درباره پیامد‌های استفاده نادرست از فناوری هشدار داد و خاطرنشان کرد: کیفیت پایان‌نامه‌ها و پژوهش‌هایی که صرفاً به هوش مصنوعی سپرده شوند، به‌مرور کاهش خواهد یافت و این افت کیفیت در آینده در عرصه مدیریت، اقتصاد، تولید، صنعت و مهندسی کشور بازتاب پیدا می‌کند.

سعادتمند به ضرورت تدوین قوانین شفاف در دانشگاه‌ها اشاره کرد و گفت: دانشگاه‌ها هم‌اکنون در حال طراحی دستورالعمل‌هایی برای استفاده از ابزار‌های هوش مصنوعی هستند. باید میان وظایف ذاتی دانشجو مانند نگارش مقاله و پایان‌نامه و کار‌های جانبی مثل تحلیل داده‌های حجیم، جست‌وجوی منابع یا انجام محاسبات آماری تفکیک شود.

سعادتمند: رعایت چارچوب‌های اخلاقی و قانونی، پیش‌شرط موفقیت بلندمدت آموزش عالی در عصر هوش مصنوعی است

او همچنین درباره ابزار‌های تشخیص تقلب و شناسایی متن تولیدشده توسط هوش مصنوعی توضیح داد: نسخه‌های داخلی و خارجی متعددی وجود دارد که مدعی‌اند می‌توانند میزان استفاده از هوش مصنوعی را مشخص کنند. اما تجربه شخصی من نشان داده این ابزار‌ها همیشه دقیق نیستند.

در پایان، سعادتمند مهم‌ترین اصل اخلاقی در استفاده از این فناوری را چنین برشمرد: رعایت چارچوب‌های اخلاقی و قانونی در استفاده از هوش مصنوعی، تأثیر مستقیمی بر آینده علمی کشور دارد. هرگونه استفاده نادرست از این ابزارها، نه‌تنها کیفیت آموزش و پژوهش را کاهش می‌دهد، بلکه در سال‌های آینده بر اقتصاد، صنعت و تولید کشور اثر منفی خواهد داشت.

تحولات اخیر هوش مصنوعی نشان می‌دهد دانشگاه‌ها در حال عبور از مرحله آزمایشی به مرحله «یکپارچگی هوشمند» هستند؛ جایی که LLM‌ها نه تنها منابع علمی را جمع‌آوری می‌کنند، بلکه نقش کشف الگو‌ها و پیشنهاد مسیر پژوهشی را هم ایفا می‌کنند. تجربه دانشگاه‌های جهان نشان می‌دهد دانشجویان و پژوهشگران وقتی هوش مصنوعی را به‌عنوان «دستیار اکتشافی» به کار می‌گیرند، سرعت تحقیق افزایش یافته و ایده‌های نوآورانه شکل می‌گیرد، اما اتکای کامل به ماشین، توانایی انتقاد و تحلیل انسان را به سرعت کاهش می‌دهد.

در ایران نیز روند مشابهی آغاز شده است؛ دانشگاه‌ها در حال تعریف دستورالعمل‌هایی برای تفکیک وظایف ماشینی و انسانی هستند. تحقیقات تازه حاکی است که ترکیب هوش مصنوعی با فعالیت فکری انسان نه تنها بهره‌وری پژوهشی را افزایش می‌دهد، بلکه کیفیت آموزش و مهارت‌های ذهنی دانشجویان را حفظ می‌کند. به بیان دیگر، موفقیت بلندمدت آموزش عالی در عصر هوش مصنوعی، در گرو هماهنگی هوشمندانه بین انسان و ماشین و رعایت چارچوب‌های اخلاقی و قانونی است.