سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): شیراز قرن‌هاست در حافظه فرهنگی ایرانیان نه تنها به‌عنوان شهر شعر و ادبیات، بلکه به‌عنوان یکی از مراکز علمی و پزشکی شناخته می‌شود. از قرون میانه که پزشکان نامداری در این شهر به کار طبابت و تدریس مشغول بودند تا امروز که بیمارستان‌های نمازی، شهید فقیهی، خلیلی و چمران به‌عنوان مراکز درمانی مرجع در جنوب ایران فعالیت دارند، همواره طب و فرهنگ در این شهر همزیستی داشته‌اند.

این پیوند در سخن سعدی نیز آشکار است: «همه عالم تن است و ایران دل / نیست گوینده زین قیاس خجل». اگر دل، جایگاه احساس و اندیشه است، بی‌تردید کتاب و فرهنگ، داروی آن‌اند. حال پرسش این است که در بیمارستان‌های شیراز، قطب پزشکی ایران، کتاب چه جایگاهی دارد؟

یکی از تجربه‌های قابل توجه در این زمینه، برگزاری «بازار کتاب تابستانی» در بیمارستان تخصصی MRI شیراز در دهه هشتاد بود؛ رویدادی که توسط داریوش نویدگویی، مدیر انتشارات نوید شیراز با همکاری نهادهای فرهنگی و مدیران وقت بیمارستان شکل گرفت و در آن ناشران محلی و سراسری حضور داشتند. در این بازار، بیماران و همراهانشان می‌توانستند در فضایی متفاوت با کتاب آشنا شوند و کتاب‌هایی متناسب با ذائقه‌های گوناگون تهیه کنند. این تجربه نشان داد که حتی در محیط‌های تخصصی درمانی نیز می‌توان کتاب را به عنوان یک عامل آرامش‌بخش و نشاط‌آور به زندگی روزمره بیماران و خانواده‌هایشان وارد کرد. بسیاری از شرکت‌کنندگان در آن رویداد بعدها یادآور شدند که خرید یک کتاب یا حتی ورق زدن آن در فضای بیمارستان، بخشی از اضطراب و نگرانی‌شان را کاهش داده است.

کتابخانه‌های دانشگاهی در قلب بیمارستان‌ها

بیمارستان‌های بزرگ شیراز هر یک کتابخانه‌ای رسمی در دل خود جای داده‌اند. کتابخانه بیمارستان نمازی از قدیمی‌ترین و مجهزترین مراکز اطلاع‌رسانی پزشکی در جنوب کشور است. این کتابخانه با دارا بودن هزاران جلد کتاب تخصصی و دسترسی به پایگاه‌های علمی بین‌المللی، سالانه پذیرای صدها دانشجو و پژوهشگر است.

کتابخانه بیمارستان شهید فقیهی نیز خدمات مشابهی ارائه می‌دهد؛ از امانت کتاب تا راهنمایی در جست‌وجوی مقالات و ارسال منابع الکترونیکی برای پزشکان و پرستاران. دانشگاه علوم پزشکی شیراز همچنین شبکه‌ای از کتابخانه‌های شعبه‌ای در دانشکده‌ها و مراکز درمانی وابسته دارد که با کتابداران متخصص اداره می‌شوند.

با این حال، وجه غالب این کتابخانه‌ها، خدمات آموزشی و پژوهشی برای کادر درمان و دانشجویان است. بیماران و همراهان کمتر مخاطب این فضاها هستند. آنچه غایب است، دسترسی عمومی به کتاب‌های غیرتخصصی، ادبی و سرگرم‌کننده برای کسانی است که ساعت‌ها در سالن‌های انتظار یا کنار تخت بیمار سپری می‌کنند.

بیماران و همراهان؛ مخاطبان فراموش‌شده

در هر روز، صدها نفر در سالن‌های انتظار بیمارستان‌های شیراز زمان می‌گذرانند. از همراهان بیماران بستری گرفته تا مراجعان کلینیک‌های تخصصی. برای بسیاری از آنان، زمان در این فضا به کندی می‌گذرد. تلویزیون‌های دیواری با پخش مکرر برنامه‌های عمومی یا تلفن همراه شاید تنها وسیله سرگرمی باشد.

یکی از همراهان بیماری در بخش داخلی بیمارستان نمازی به خبرنگار ایبنا گفت: ساعت‌ها کنار تخت مادر نشسته‌ام. ای کاش قفسه‌ای بود که از آن کتاب یا مجله‌ای برمی‌داشتم. خواندن می‌تواند هم برای من آرامش باشد، هم برای مادرم که گاهی دلتنگ می‌شود.

این روایت نشان می‌دهد که جای خالی کتاب، تنها کمبود فرهنگی نیست؛ بلکه نبود ابزاری برای التیام روانی و کاهش اضطراب بیماران و خانواده‌هاست.

دکتر آرمین عطار، معاون آموزشی دانشگاه علوم پزشکی شیراز، در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در شیراز تأکید کرد: کتابخانه‌های دانشگاهی ما بخش مهمی از چرخه آموزش و پژوهش پزشکی هستند اما باور داریم که بیمارستان فقط محل درمان جسم نیست. در سال‌های اخیر بارها مطرح کرده‌ایم که باید خدمات فرهنگی در کنار خدمات درمانی توسعه یابد. کتاب و مطالعه می‌تواند یکی از پایه‌های این تحول باشد.

او افزود: برای تحقق این هدف باید همکاری بین‌بخشی صورت گیرد. دانشگاه به تنهایی نمی‌تواند کتاب‌های عمومی را وارد بخش‌ها کند. اینجا جایی است که خیرین، انجمن‌های ادبی و نهادهای فرهنگی می‌توانند دست به کار شوند.

صداهای ادبی؛ کتاب به مثابه درمان

شیراز خانه شاعران بزرگی چون حافظ و سعدی و امروز نیز میزبان ده‌ها انجمن ادبی و فرهنگی فعال است. یکی از شاعران جوان شیراز در گفت‌وگو با ایبنا گفت: وقتی به بیمارستان فکر می‌کنیم، معمولاً به دارو و جراحی و پرستار می‌اندیشیم. اما ادبیات هم می‌تواند بخشی از درمان باشد. شعری که بر بالین بیمار خوانده شود یا رمانی که همراه در سالن انتظار ورق بزند، همان اندازه می‌تواند آرامش‌بخش باشد که دارویی آرام‌بخش.

او معتقد است که راه‌اندازی قفسه‌های کوچک کتاب در بیمارستان‌ها، دعوت نویسندگان و شاعران برای برگزاری نشست‌های کوتاه خوانش و حتی اجرای برنامه‌های قصه‌گویی برای کودکان بستری، می‌تواند فضایی تازه به بیمارستان ببخشد.

خیرین فرهنگ‌ساز؛ همراهی برای آرامش بیماران

یکی از نهادهایی که در سال‌های اخیر نقش مهمی در توسعه فضاهای فرهنگی شیراز ایفا کرده، «مجمع خیرین شهرساز و فرهنگ‌ساز شیراز» است. سید عبدالرضا دستغیب، مدیرعامل این مجمع به خبرنگار ایبنا گفت: کتاب و فرهنگ، داروی جان‌اند. همان‌گونه که بیمار برای درمان جسم نیازمند پزشک و داروست، برای آرامش روان نیز به کلمه و اندیشه نیاز دارد. اگر در کنار هر تخت بیمارستانی کتابی باشد و در هر سالن انتظار قفسه‌ای کوچک از کتاب‌های خوب جای گیرد، ما نه تنها به بهبود بیماران یاری رسانده‌ایم بلکه به رشد فرهنگ شهرمان نیز کمک کرده‌ایم. مجمع خیرین شهرساز و فرهنگ‌ساز شیراز آماده است تا در کنار دانشگاه علوم پزشکی و مدیران بیمارستان‌ها، این مسیر را هموار کند و قفسه‌های کتاب را به بخشی جدانشدنی از مراکز درمانی تبدیل نماید.

این سخنان نشان می‌دهد که ظرفیت خیران فرهنگی برای اجرای پروژه‌های کتابخانه‌ای در بیمارستان‌ها بسیار بالاست و می‌تواند کمبود بودجه‌های رسمی را جبران کند.

تجربه‌های نوین؛ از کتاب‌درمانی تا قفسه‌های گردش کتاب

در برخی کشورهای جهان، ایده «کتاب‌درمانی» یا «bibliotherapy» به عنوان بخشی از فرایند درمان روانی و حتی جسمی بیماران شناخته شده است. در این روش، کتاب‌های خاصی متناسب با شرایط بیمار در اختیار او قرار می‌گیرد تا با خواندنشان به آرامش روانی و پذیرش بهتر روند درمان برسد.

این تجربه می‌تواند در شیراز نیز الگوبرداری شود. ایجاد «قفسه‌های گردش کتاب» در سالن‌های انتظار بیمارستان‌ها و مراکز درمانی، با کتاب‌های ساده و کوتاه از شعر، داستان کوتاه، زندگینامه‌های الهام‌بخش و حتی مجلات فرهنگی، می‌تواند نخستین گام باشد. خیرین می‌توانند این کتاب‌ها را تأمین کنند و انجمن‌های ادبی مسئولیت به‌روز کردن آنها را بر عهده گیرند.

با وجود این ظرفیت‌ها، راه تحقق ایده کتاب در بیمارستان‌ها آسان نیست. مهم‌ترین چالش‌ها عبارتند از محدودیت بودجه؛ اولویت‌های درمانی و دارویی همواره در صدر قرار دارند و برای برنامه‌های فرهنگی اعتباری اندک باقی می‌ماند. کمبود فضای فیزیکی نیز از دیگر چالش‌هاست و در بسیاری از بخش‌ها فضایی برای ایجاد کتابخانه یا قفسه کتاب وجود ندارد. نبود سیاست واحد نیز مشکل‌ساز است زیرا هنوز دستورالعمل مشخصی از سوی وزارت بهداشت یا دانشگاه‌ها برای ترویج مطالعه در محیط‌های درمانی تدوین نشده است. مسائل بهداشتی هم از جمله مواردی است که محدودیت‌هایی ایجاد کرده زیرا تبادل کتاب بین بیماران می‌تواند نگرانی‌هایی درباره نظافت و بهداشت ایجاد کند که باید با راهکارهای ساده (کاورهای پلاستیکی یا ضدعفونی دوره‌ای) حل شود.

راهکارها و آینده‌نگری

کارشناسان فرهنگی و مسئولان دانشگاه علوم پزشکی شیراز بر این باورند که راه‌حل در همکاری میان دانشگاه، خیرین و انجمن‌های ادبی نهفته است. برخی راهکارهای پیشنهادی شامل اجرای طرح کتاب درمانی در سالن‌های انتظار، برگزاری نشست‌های ادبی کوتاه، ایجاد قفسه‌های گردش کتاب به طور دوره‌ای بین بیمارستان‌ها، حمایت خیران در مسیر تامین مالی تهیه کتابخانه و کتاب و به‌روزرسانی منابع و سیاستگذاری رسمی و تدوین دستورالعملی توسط دانشگاه علوم پزشکی و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس برای توسعه کتابخانه‌های عمومی در مراکز درمانی است.

کتاب؛ داروی بی‌نسخه

شیراز، شهر حافظ و سعدی، امروز قطب پزشکی ایران است. این دو هویت پزشکی و ادبی اگر در کنار هم قرار گیرند، می‌توانند بیمارستان را از فضای صرفاً درمانی به مکانی برای آرامش روح و جان بدل کنند.

کتابخانه‌های دانشگاهی در بیمارستان‌ها سرمایه ارزشمندی هستند، اما کافی نیستند. بیماران و همراهان نیز نیازمند کلمه‌اند. صدای ادبیات و دست خیرین می‌تواند این نیاز را برآورده کند. شاید روزی در کنار نسخه پزشک، نسخه‌ای هم برای روح بیمار پیچیده شود: «یک داستان کوتاه در وقت خواب، یک شعر حافظ پیش از افطار، و یک رمان کوتاه در روزهای انتظار».

کتاب، دارویی است بی‌نسخه؛ ارزان، در دسترس و بی‌ضرر. اگر بیمارستان‌های شیراز در کنار داروخانه‌ها، کتابخانه‌هایی مردمی و عمومی داشته باشند، می‌توان گفت که این شهر بار دیگر پیوند دیرینه طب و ادب را زنده کرده است.