گروه جامعه ایرنا- روز جهانی زیستگاه فریادی از دل شهرهای خسته در هیاهوی خیابان‌های شلوغ، در میان دود و آهن، در دل برج‌هایی که سایه‌ هایشان بر خانه‌های فرسوده افتاده است، صدایی آرام اما عمیق به گوش می‌رسد، ما حق داریم زندگی کنیم، نه فقط زنده بمانیم.

روز جهانی زیستگاه، روزی برای یادآوری است، یادآوری اینکه شهر، فقط ساختمان نیست، شهر خاطره است، نفس است، امید است، اما امروز، بسیاری از شهرها دیگر مأمن آرامش نیستند، بحران‌ها از هر سو هجوم آورده‌اند، آلودگی هوا، فقر شهری، کمبود مسکن، مهاجرت بی‌برنامه و زیرساخت‌هایی که زیر بار جمعیت خم شده‌اند.

کودکی در حاشیه شهر، با چشمانی پر از رویا، به آسمانی خاکستری نگاه می‌کند، مادری در خانه‌ای فرسوده، با دستانی خسته، برای فردایی بهتر دعا می‌کند، جوانی در ترافیک بی‌پایان، آرزوهایش را در دود گم می‌کند، این‌ها فقط روایت نیستند، این‌ها حقیقت‌ هستند.

قرن ها پیش که اجدادمان برای خود سکونتگاهی ساختند تا در آن زندگی کنند به فکر مکانی امن برای رسیدن به آرامش بودند و هم اینکه بتواند نیازهای زیستی خود را تامین کنند و آنقدر امن باشد که بتوانند عمری را در آن سر کنند، اما امروزه با تغییر روش زندگی فشارها بر سکونتگاه ها و زیستگاه ها به حدی زیاد شده که بشر را به فکر چاره انداخته است.

تغییر زندگی از روستایی به شهری چالش بزرگی سر راه زندگی بشر ایجاد کرده است، آمارهای جهانی نشان می دهد که امروزه بیش از یک میلیارد نفر در دنیا سرپناهی امن ندارند و بخش زیادی بی خانمان هستند، در روز جهانی زیستگاه به این موضوع پرداخته می شود که بشر باید به فکر مکان زندگی خود باشد اینکه چگونه می توان در یک شهر یا روستا زندگی کرد و همزمان از محیط زیست آن نیز محافظت کرد، مساله مهمی که اذهان جهانی را درگیر کرده و به فکر راه چاره برای آن هستند چون همه ما نسبت به زیستگاه و محیط زیست آن مسوول هستیم.

در عصر حاضر سکونتگاه های انسانی با سرعت سرسام آوری در حال شهری شدن است، روستاها در حال نابودی و شهرها در مرحله انفجار جمعیتی هستند، خانه ها روز به دستخوش تغییر می شوند و هم‌زمان محیط‌زیست نیز به سرعت تغییر چهره می دهد، کارشناسان معتقدند اگر با همین سرعت پیش برویم باید آینده ای تاریک برای زیستگاه ها و سکونتگاه ها متصور شد.

شهرها نیازمند دگرگونی‌اند نه فقط در ظاهر، بلکه در معنا، باید دوباره به شهرها جان بخشید، با عدالت، با همدلی، با برنامه‌ریزی‌ که انسان را در مرکز قرار دهد، نه فقط بتن و بودجه را دید، روز جهانی زیستگاه، فرصتی است برای توقف، برای تأمل، برای تصمیم، تصمیمی که شاید فردا را نجات دهد، بیاییم شهرها را دوباره نه فقط با آجر، بلکه با عشق، با امید و با مسئولیت بسازیم.

روز جهانی زیستگاه (World Habitat Day) توسط سازمان ملل تعیین شده است و هر سال در اولین دوشنبه ماه اکتبر برگزار می‌شود، هدف اصلی آن این است که مردم و مسئولان در سراسر جهان درباره وضعیت زیستگاه‌ها (مکان‌های زندگی انسان‌ها) تأمل و اهمیت تأمین مسکن مناسب و توسعه پایدار در شهرها را برجسته کنند، این روز فرصتی برای تأکید بر حق اساسی همه انسان‌ها به مسکن شایسته و مناسب است.

اولین بار این روز در سال ۱۹۸۶ با شعار مسکن حق من است ( Shelter Is My Right ) برگزار شد، شعار این روز با توجه به موضوعات سال تعیین می‌شود که مرتبط با چالش‌های شهری، مسکن، فقر شهری، نابرابری و پایداری است.

این روز اغلب به عنوان آغاز «مهر شهری» (Urban October) مطرح می‌شود، یعنی فعالیت‌ها و همایش‌های مرتبط با شهرها و زیستگاه انسانی در تمام ماه اکتبر برگزار می‌شود، روز جهانی زیستگاه در سال ۲۰۲۵ با ۶ اکتبر ( ۱۴ مهر ) مصادف شده که موضوع آن پاسخ به بحران شهری (Urban crisis response) و در مجموع تمرکز بر بحران‌های شهری مانند تغییرات اقلیمی، جابه‌جایی انسانی، نابرابری‌ها و راهکارهای پایدار برای شهرها تعیین شده است.

بحران‌های شهری، چالش‌های جهانی و ملی

شهرها در سراسر جهان با بحران‌هایی مواجه‌اند که نه‌تنها کیفیت زندگی شهروندان را تهدید می‌کند، بلکه پایداری زیست‌محیطی و اجتماعی را نیز به خطر می‌اندازد، مهم‌ترین بحران‌های شهری عبارت‌اند از تغییرات اقلیمی که موجب افزایش دما، سیلاب‌ها، خشکسالی و آلودگی هوا می شود، همچنین حاشیه‌نشینی و کمبود مسکن استاندارد که رشد بی‌رویه سکونتگاه‌های غیررسمی را به همراه دارد، از طرف دیگر بحران منابع طبیعی است که کاهش منابع آب، تخریب اراضی و کاهش فضاهای سبز پیامدهای آن است، در ادامه نابرابری اجتماعی و اقتصادی مانند دسترسی ناعادلانه به خدمات شهری و زیرساخت‌ها و مهاجرت و جابه‌جایی انسانی که موجب فشار جمعیتی بر زیرساخت‌های شهری می شود را می توان مهمترین این بحران ها دانست.

در ایران نیز بحران‌های شهری به‌ویژه در کلان‌شهرهایی مانند تهران، مشهد، اصفهان و اهواز به‌ وضوح دیده می شود، رشد بی‌رویه جمعیت شهری، مهاجرت از روستاها، آلودگی هوا، کمبود مسکن و فرسودگی بافت‌های شهری از جمله چالش‌های مهم هستند، در عین حال، ظرفیت‌های قابل توجهی در حوزه بازآفرینی شهری، توسعه حمل‌ونقل پاک و استفاده از فناوری‌های نوین وجود دارد که می‌تواند مسیر پایداری را هموار کند.

روز جهانی زیستگاه یادآور این حقیقت است که شهرها باید برای همه قابل زندگی باشند نه فقط برای اقلیت برخوردار، مقابله با بحران‌های شهری نیازمند اراده سیاسی، مشارکت مردمی و برنامه‌ریزی علمی و پایدار است، این روز فرصتی برای بازنگری در سیاست‌های شهری، تقویت تاب‌آوری و حرکت به‌ سوی توسعه‌ای است که عدالت، پایداری و کیفیت زندگی را در اولویت قرار دهد.

وحید خیرآبادی سرپرست دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط‌زیست در یادداشتی این روز را فرصتی برای بازاندیشی در چالش‌های مسکن، توسعه پایدار و بحران های زیست محیطی شهرها دانست، موضوعی که برای ایران نیز با توجه به مشکلاتی چون حاشیه‌نشینی، کمبود مسکن استاندارد و بحران منابع طبیعی اهمیت ویژه‌ای دارد.

وی با اشاره به اینکه روز جهانی زیستگاه امسال در شرایطی برگزار می‌شود که ایران و بسیاری از کشورهای جهان با بحران‌های مشترک شهری و زیست‌محیطی روبه‌رو هستند معتقد است: گرامیداشت روز جهانی زیستگاه فرصتی است برای بازنگری در سیاست‌های شهری کشور، توجه به عدالت دسترسی به خدمات شهری، استفاده از فناوری‌های نوین در مدیریت بحران و تقویت تاب‌آوری شهری در برابر تغییرات اقلیمی از ضرورت‌های اصلی است.

پاسخ به بحران‌های شهری/ چالش‌ها، منظر محیط‌زیستی و راهکارها

مشاور رییس سازمان حفاظت محیط زیست در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: ۴۰ سال پیش، سازمان ملل متحد نخستین دوشنبه ماه اکتبر را به نام روز جهانی زیستگاه‌ها نامگذاری کرد تا توجه جهانی را به کیفیت زندگی در شهرها و روستاها جلب و ضرورت حرکت به سوی توسعه پایدار و عدالت اجتماعی را یادآوری کند.

ایرج حشمتی افزود: امروزه شهرها با بحران‌هایی بی‌سابقه مواجه‌اند، از تغییرات اقلیمی و فشار بر منابع طبیعی گرفته تا رشد جمعیت و نابرابری فضایی، بیش از ۵۵ درصد جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی می‌کنند و پیش‌بینی می‌شود این نسبت تا سال ۲۰۵۰ به حدود ۷۰ درصد برسد، ایران نیز با حدود ۷۷.۷ درصد جمعیت شهری و ۲۲.۳ درصد جمعیت روستایی، نسبت شهرنشینی بالاتری نسبت به متوسط جهانی دارد و روند مهاجرت به شهرها در سه دهه اخیر شتاب قابل توجهی یافته است.

وی اظهار کرد: بدون شناسایی و مدیریت موثر بحران‌ها، زیستگاه‌ها نه تنها پایدار نخواهند ماند، بلکه می‌توانند به مراکز تهدید سلامت، امنیت و توسعه اقتصادی تبدیل شوند، سیل‌ها، خشکسالی‌ها، طوفان‌ها و افزایش سطح دریا میلیون‌ها نفر را بی‌خانمان کرده و پدیده آوارگان اقلیمی را شکل می‌دهند، ورود ناگهانی این افراد به شهرها فشار شدیدی بر منابع آب، انرژی و زمین وارد می‌کند و به گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی و تخریب محیط‌زیست منجر می‌شود.

حشمتی ادامه داد: در این روز هر سال با توجه شرایط محیط زیستی دنیا یک شعار تعیین می شود که شعار امسال، پاسخ به بحران‌های شهری، انتخاب شده که تأکیدی بر ضرورت اقدامات هماهنگ، سیاست‌های پایدار و رویکردهای چندبعدی برای تضمین آینده‌ای امن و پایدار برای نسل‌های امروز و فردا است.

بحران‌های زیستگاه‌ها در سطح جهانی

وی گفت: تخریب زیستگاه ها بحران های زیادی در سطح جهان به همراه خواهد داشت از جمله آن تغییرات اقلیمی و آوارگی است به طوری که در این راستا سیل‌ها، خشکسالی‌ها و افزایش سطح دریا هر سال میلیون‌ها نفر را بی‌خانمان می‌کند و پدیده «آوارگان اقلیمی» شکل می‌گیرد.

وی افزود: شهرنشینی و سکونتگاه‌های غیررسمی یکی دیگر از بحران های زیستگاه ها است، آمارها نشان می دهد بیش از ۱.۱۲ میلیارد نفر در سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند، آلودگی هوا و سلامت، بحران دیگری است که با تخریب زیستگاه ها دامنگیر بشریت شده است به طوری که بیش از ۹۰ درصد جمعیت شهری جهان هوای ناسالم تنفس می‌کنند.

منظر محیط‌زیستی در بحران‌های شهری

مشاور رییس سازمان حفاظت محیط زیست اظهار کرد: جمعیت آواره، مصرف آب، انرژی و زمین را افزایش می دهد و در صورت نبود برنامه‌ریزی، تخریب محیط‌زیست را تشدید می‌کند که این مساله موجب فشار بر اکوسیستم ها می شود، از طرف دیگر تاب آوری شهری کاهش می یابد و به این ترتیب زیرساخت‌های سبز، مدیریت پایدار منابع آب، پسماند و مسکن کم‌مصرف که از عوامل کلیدی تاب‌آوری هستند ضعیف می شوند.

وی ادامه داد: از سوی دیگر عدالت اجتماعی و اقلیمی نیز تحت تاثیر قرار می گیرد به طوری که فقیرترین گروه‌ها و آوارگان بیشترین آسیب را می‌بینند، سیاست‌های شهری باید دسترسی برابر به محیط سالم را تضمین کنند، در این راه باید با استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، مصالح کم‌کربن و حفاظت از اکوسیستم‌های اطراف شهرها که کلید کاهش ریسک‌های ثانویه مانند رانش زمین و سیلاب هستند را به عنوان راهکارهای پایدار به کار گرفت.

بحران‌های زیستگاه‌ها در ایران

حشمتی با اشاره به بحران های زیستگاه های ایران گفت: فرونشست زمین یکی از این بحران ها است، آمارها نشان می دهد در برخی مناطق ایران، سالانه بیش از ۳۰ سانتیمتر فرونشست رخ می‌دهد و زیرساخت‌ها و میراث فرهنگی را تهدید می‌کند، از سوی دیگر گرد و غبار داخلی و فرامرزی نیز معضل دیگری است ، طوفان‌های گرد و غبار در ایران به بحرانی دائمی تبدیل شده اند و سلامت عمومی را تهدید می‌کند.

وی تاکید کرد: در این میان بحران آب مساله دیگری که تمام ابعاد زندگی انسان را درگیر می کند و این روزها در کشور به معضل بزرگی تبدیل شده است در واقع برداشت بی‌رویه، سدسازی و الگوهای کشاورزی ناپایدار فشار مضاعفی بر منابع آب وارد کرده است.

مشاور رییس سازمان حفاظت محیط زیست گفت: گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی یکی دیگر از بحران های زیستگاه های کشور است ، آمارها نشان می دهد بیش از ۱۱ میلیون نفر در ایران در سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند.

سکونتگاه‌های غیر رسمی به مناطقی گفته می‌شود که مهاجران روستایی و محرومان جامعه شهری را در خود جای داده یا خارج از برنامه‌ریزی رسمی و قانونی توسعه شهری، عمدتاً بدون مجوز در درون یا خارج از محدوده قانونی شهرها به وجود آمده است.

پاسخ به بحران‌های شهری

حشمتی اظهار کرد: « تقویت تاب‌آوری زیرساخت‌ها » مانند مقابله با گرما، سیلاب و خشکسالی، « ارتقای عدالت فضایی » همچون بهبود کیفیت زندگی در سکونتگاه‌های غیررسمی، « مدیریت هوشمند آلودگی » مانند بهره‌گیری از فناوری و داده‌های نوین، « اصلاح مدیریت منابع آب و خاک » مانند حرکت به سمت اقتصاد چرخشی، « راهکارهای طبیعت‌پایه » همچون افزایش فضای سبز، تعدیل گرما و حفاظت از اکوسیستم‌ها و « حکمرانی چندسطحی » مانند مشارکت دولت، شهرداری، دانشگاه‌ها و جامعه مدنی از جمله پاسخ ها به بحران های شهری است.

وی گفت: روز جهانی زیستگاه‌ها فرصتی است برای بازاندیشی سیاست‌ها و اقدامات در زیستگاه‌های انسانی، بحران‌های شهری است، بحران هایی که مرز نمی‌شناسند و پاسخ به آن‌ها نیازمند رویکردی جامع، پایدار و چندبعدی است، شعار امسال، «پاسخ به بحران‌های شهری»، یادآور این است که آینده انسان وابسته به تاب‌آوری و پایداری زیستگاه‌هاست، هر تصمیم خردمندانه در مدیریت منابع، کاهش آلودگی و تقویت زیرساخت‌ها، کیفیت زندگی امروز را بهبود می‌بخشد و آینده‌ای امن‌تر برای نسل‌های فردا تضمین می‌کند.