از اعتبارسنجی یک حدیث با الگوریتم‌های هوش مصنوعی تا بررسی مسئولیت فقهی یک خودروی خودران؛ جهان علوم انسانی و اسلامی با سرعتی خیره‌کننده در حال دیجیتالی شدن است. در حالی که ایران برای برگزاری اولین همایش ملی در این حوزه آماده می‌شود، مهندس احمد ربیعی‌زاده، معاون فناوری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، معتقد است این رویداد باید به یک جریان‌سازی برای جبران فاصله علمی کشور با جهان تبدیل شود.
فناوری؛ هم ابزار پژوهش، هم موضوعی برای پرسش‌های جدید
مهندس ربیعی‌زاده توضیح می‌دهد: هرگاه در رشته‌های علوم اسلامی و انسانی از ظرفیت‌های فضای دیجیتال و فناوری اطلاعات استفاده شود، در واقع از «علوم اسلامی و انسانی دیجیتال» بهره گرفته می‌شود. او با اشاره به مثالی از کتاب «بحارالأنوار» می‌گوید: «در گذشته، ادعاهایی مانند "علامه مجلسی در بحارالأنوار بیشتر از فلان کتاب بهره برده است" تنها در حد نظر باقی می‌ماند، چرا که مستندسازی و تأیید آن نیازمند زمان و تلاشی طولانی بود. اما امروزه، با کمک فناوری اطلاعات، می‌توان به‌سرعت و با دقت کمّی، فهرست روایات و منابع آنها را استخراج کرد و صحت چنین ادعاهایی را بررسی نمود.»
او می‌افزاید: «هوش مصنوعی و قابلیت‌های مشابه‌یابی لفظی و معنایی، امکان پیدا کردن اولین بیان‌کننده یک نظریه را فراهم می‌کنند؛ کاری که در گذشته تقریباً غیرممکن یا بسیار محدود بود.» به گفته وی، ترکیب فناوری دیجیتال با علوم اسلامی و انسانی، یک رشته میان‌رشته‌ای است که هم به‌عنوان ابزار برای پژوهش و هم به‌عنوان موضوع برای بررسی مسائل جدید حوزه‌های اسلامی و انسانی مطرح می‌شود. به‌عنوان مثال، مسئله‌ی مسئولیت‌پذیری در تصادفات خودروهای خودران یا چالش‌های الهیاتی ناشی از هوش مصنوعی، نمونه‌هایی از موضوعاتی هستند که خود فناوری را به‌عنوان مسئله‌ای برای علوم اسلامی و انسانی مطرح می‌کنند.
از لیدن تا قم؛ حوزه‌های علمیه، پیشگام در ایران
مهندس ربیعی‌زاده اشاره می‌کند که سال‌هاست دانشگاه‌های خارج از ایران به این حوزه توجه ویژه‌ای داشته‌اند. از «هوش مصنوعی انسان‌محور» در اتحادیه اروپا گرفته تا «شیعه‌شناسی دیجیتال» در دانشگاه لیدن، «پژوهش‌سرای علوم انسانی دیجیتال با گرایش زبان فارسی» در دانشگاه مریلند، و فعالیت‌های مشابه در دانشگاه‌های آقاخان، لیدز، و دانشگاه‌هایی در آلمان و اتریش، نشان از گسترش جهانی این حوزه دارد. حتی در کشورهای اسلامی مانند مالزی، الجزایر و عربستان سعودی نیز همایش‌هایی در این زمینه برگزار شده است. در ایران نیز حرکت‌هایی در این مسیر آغاز شده است. در دانشگاه شهید بهشتی، رشته‌ی «قرآن‌کاوی رایانشی» تحت نظارت دکتر طالب‌پور سال‌هاست تدریس می‌شود. اما جایگاه ویژه‌ای در این زمینه به حوزه‌های علمیه اختصاص دارد؛ جایی که با عنایت آیت‌الله اعرافی و حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر بهرامی، رشته‌هایی در سطح سوم با عنوان «دین و فضای مجازی» با گرایش‌های «هوش مصنوعی»، «بازی‌های رایانه‌ای» و اخیراً «حکمرانی فضای مجازی» راه‌اندازی شده است. از این منظر، حوزه علمیه را می‌توان پیشگام و جلودار در حوزه علوم اسلامی و انسانی دیجیتال دانست.
مرکز نور؛ پرچم‌دار پیوند فناوری و علوم اسلامی
در پاسخ به این پرسش که چرا مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) اولین همایش ملی این حوزه را برگزار می‌کند، مهندس ربیعی‌زاده می‌گوید: «فناوری، تحقیقات، رایانه و هوش مصنوعی با فلسفه وجودی مرکز نور گره خورده و جزء ذات آن است. رسالت این مرکز همواره ایجاد پیوند میان علوم اسلامی و فناوری بوده است.» وی می‌افزاید که مرکز نور از دهه ۷۰ همایش‌ها و سمینارهایی با موضوع «کامپیوتر و علوم اسلامی» برگزار کرده و در سال ۱۳۹۰ نیز اولین رویداد با محوریت «پردازش هوشمند متون» را تجربه کرده است. «همایش ملی علوم اسلامی و انسانی دیجیتال» که روز پنجشنبه ۱۷ مهرماه ۱۴۰۴ برگزار خواهد شد، چهارمین تجربه مرکز در این زمینه است و با توجه به گستره موضوعات، ابعاد و حواشی آن، رویدادی بی‌سابقه در سطح کشور خواهد بود.
در حاشیه این همایش، از روز سه‌شنبه ۱۵ مهرماه، نمایشگاهی با حضور ۲۰ شرکت و مؤسسه فعال در حوزه فناوری علوم اسلامی و انسانی برگزار خواهد شد. همچنین کارگاه‌های آموزشی و معرفی محصولات در روزهای سه‌شنبه و چهارشنبه و سه نشست تخصصی با موضوعات «مبانی علوم اسلامی و انسانی دیجیتال»، «کاربست علوم اسلامی و انسانی دیجیتال» و «هوش مصنوعی و علوم اسلامی و انسانی دیجیتال» پس از همایش برگزار خواهد شد.
چالش اصلی؛ جبران فاصله با مراکز علمی جهان
در پایان، مهندس ربیعی‌زاده با ابراز نگرانی از فاصله موجود میان ایران و مراکز علمی غربی در این حوزه می‌گوید: «آنها طرح‌ها و پروژه‌های دقیقی در این زمینه تعریف کرده‌اند، اما ما هنوز در حوزه و دانشگاه‌ها، هم در آموزش و هم در پژوهش و تولید محصول، توجه لازم را نداشته‌ایم.» وی ابراز امیدواری می‌کند که این همایش ملی بتواند جریان‌سازی لازم را در مراکز دانشگاهی و حوزوی ایجاد کند و زمینه‌ساز همکاری‌های گسترده‌تر در این حوزه میان‌رشته‌ای شود.