به گزارش ایرنا، شعر بلوچی به‌عنوان یکی از کهن‌ترین شاخه‌های ادبیات اقوام ایرانی، ریشه در سنت‌های شفاهی دارد و قرن‌ها روایتگر عشق، مقاومت، عرفان و زندگی روزمره مردم سیستان و بلوچستان بوده است.
شعر بلوچی تنها هنر کلامی نیست، بلکه ستون هویت فرهنگی مردمی است که قرن‌ها در متن تاریخ زیسته‌اند؛ این ادبیات با موسیقی، روایت و اسطوره درهم آمیخته و به‌گونه‌ای منحصربه‌فرد، گذشته و حال قوم بلوچ را در قالب زبان شعر به نسل‌ها منتقل کرده است.
برخلاف بسیاری از سنت‌های ادبی مکتوب، شعر بلوچی تا میانه قرن چهاردهم هجری شمسی بیشتر به صورت شفاهی جریان داشت با این حال، همین انتقال سینه به سینه، باعث شد شعر بلوچی پیوندی عمیق با زندگی روزمره مردم داشته باشد؛ از لالایی‌ها و ترانه‌های عاشقانه گرفته تا حماسه‌های قبیله‌ای.
ویژگی ممتاز شعر بلوچی، سادگی زبانی و تصویرگری مستقیم از طبیعت و زندگی است به‌همین دلیل بسیاری از اشعار، حتی امروزه نیز در میان مردم جاری است و در ضرب‌المثل‌ها، ترانه‌ها و آیین‌های محلی بازتاب دارد، این سادگی در کنار عمق معنا، شعر بلوچی را به میراثی ماندگار و زنده تبدیل کرده است.
شعر بلوچی از تأثیر ادبیات فارسی نیز بی‌بهره نمانده است؛ داستان‌های عاشقانه و عرفانی با الهام از ادبیات کهن فارسی وارد این سنت ادبی شده و جلوه‌ای تازه یافته است، این تبادل فرهنگی نه تنها به غنای ادبیات کمک کرده بلکه شعر بلوچی را از حصار قومی فراتر برده و به بخشی ارزشمند از گنجینه ادبی ایران زمین تبدیل کرده است.
محمد لک‌زائی، کارشناس ادبیات و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا به بررسی جایگاه شعر بلوچی، تاریخچه آن و تأثیر این میراث فرهنگی بر هویت قوم بلوچ پرداخت.
- شعر بلوچی چه جایگاهی در فرهنگ مردم سیستان و بلوچستان دارد؟
لک‌زائی: شعر بلوچی برای مردم این استان و بلوچ تنها یک قالب ادبی نیست بلکه بخشی از زندگی روزمره و هویت جمعی آن‌هاست؛ در واقع، شعر همان فانوسی است که در دل تاریکی راه را روشن می‌کند، از گذشته‌های دور شعر بلوچی نقش روایتگر تاریخ، حماسه‌ها و باورهای مردم این منطقه را ایفا کرده و همواره با موسیقی و آواز درهم تنیده بوده است. پهلوان‌ها، یعنی همان خنیاگران دوره‌گرد، اشعار را در محافل می‌خواندند و همزمان حافظ و مفسر فرهنگ قومی بودند.
- چه عواملی باعث شد این ادبیات دیرتر مکتوب شود؟
لک‌زائی: نبود شیوه نگارش مشخص و محدودیت‌های ارتباطی از مهمترین دلایل شفاهی ماندن این ادبیات بود، تا دهه ۱۳۲۰ شمسی این اشعار بیشتر سینه به سینه منتقل می‌شدند اما با ورود دانش‌آموختگان بلوچ به عرصه پژوهش و گردآوری آثار، شرایط تغییر کرد به‌طوریکه با تلاش‌های صورت گرفته بستری فراهم شد که امروز ما میراثی مکتوب و مستند در اختیار داشته باشیم.
- مضامین و ویژگی‌های شاخص شعر بلوچی چیست؟
لک‌زائی: شعر بلوچی گستره‌ای از حماسه، عرفان، عشق و حتی زندگی روزمره مردم را در بر می‌گیرد، این ادبیات ساده و بی‌پیرایه است، از تکلف و فضل‌فروشی به دور است و در عوض سرشار از تصاویر ملموس زندگی و طبیعت است،به همین دلیل مردم به‌خوبی با آن ارتباط برقرار می‌کنند؛ بسیاری از اشعار بلوچی در لالایی‌ها، ترانه‌ها و حتی ضرب‌المثل‌های امروزی حضور دارند و همچنان زنده‌اند.
- درباره دوره‌های تاریخی شعر بلوچی چه می‌توان گفت؟
لک‌زائی: شعر بلوچی سه دوره اصلی دارد، در دوره کهن، حماسه‌ها و اسطوره‌ها پایه‌گذار ادبیات بودند و شخصیت‌های افسانه‌ای همچون «چاکور و گوهرام» در این دوره شکل گرفتند، دوره میانه با مولوی‌های شاعر شناخته می‌شود؛ بزرگانی همچون ملا فاضل که با بدیهه‌سرایی‌های کم‌نظیر، شعر بلوچی را غنا بخشیدند و در دوره جدید، شاعرانی چون عطاشاد، سید هاشمی و کریم دشتی با بهره‌گیری از ادبیات نوین و تعامل با جهان، شعر بلوچی را به مرحله‌ای تازه رساندند.
- نقش شاعران برجسته‌ای همچون مولوی روانبد و اطهریان در شعر بلوچی چیست؟
لک‌زائی: مولوی عبدالله روانبد را می‌توان سعدی بلوچستان دانست، وی هم عالمی دینی بود و هم شاعری بی‌بدیل که به زبان‌های بلوچی، فارسی، عربی و اردو شعر می‌سرود؛ اشعارش بیشتر در قالب قصیده، مثنوی و غزل بود و مضامین دینی، اجتماعی و اخلاقی داشت اما نکته جالب این است که بسیاری از اشعارش در مراسم و مناسبت‌ها توسط نقالان و خوانندگان اجرا می‌شود و برخی ابیاتش همچنان به‌صورت ضرب‌المثل در جامعه رواج دارد.
مولوی مصلح‌الدین اطهریان هم شاعری تواناست که بیشتر درباره آموزه‌های اسلامی، وحدت و انقلاب اسلامی سروده است و به ۲ زبان فارسی و بلوچی شعر می‌سراید.
- تأثیر ادبیات فارسی بر شعر بلوچی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
لک‌زائی: این تأثیر بسیار عمیق و در عین حال مثبت بوده است. ادبیات فارسی به‌ویژه گویش خراسانی بر ساختار و مضامین شعر بلوچی اثر گذاشته که نمونه روشن آن داستان «لیلا و مجنا» است؛ این داستان از «لیلی و مجنون» نظامی الهام گرفته، حتی حکایت ابراهیم راسکی و شعری که سیدخان را به سوی معشوقش کشاند، یادآور قصیده معروف رودکی است که این ارتباط نه تنها نشانگر تبادل فرهنگی بلکه موجب پویایی و زایش متقابل در هر ۲ حوزه شده است.
- چشم‌انداز شعر بلوچی در آینده چگونه خواهد بود؟
لک‌زائی: خوشبختانه امروز شعر بلوچی دیگر در معرض فراموشی نیست. ثبت و پژوهش‌های جدی در سال‌های اخیر، همراه با تلاش شاعران جوان، این میراث را زنده نگه داشته است. اکنون شاهد آن هستیم که شعر بلوچی هم به‌عنوان بخشی از فرهنگ ایران و هم در سطح بین‌المللی، جایگاهی ویژه پیدا کرده است. این ادبیات همچنان حامل صدای مردم بلوچ خواهد بود و می‌تواند پلی میان سنت‌های کهن و ادبیات نوین جهانی باشد.
به گزارش ایرنا، سیستان و بلوچستان به‌عنوان یکی از پهناورترین استان های کشور از تنوع قومی و مذهبی برخوردار است.