انتشار یافته در فصلنامه طب در ورزش

آیا استفاده از اسپری های تنفسی برای افزایش عملکرد ورزشی ممنوعیتی دارد؟

بسیاری از افراد در دوران کودکی یا بزرگسالی مبتلا به سرفه یا احساس تنگی نفس می شوند که ممکن است بسیار محدود و در حد یک واکنش آلرژیک کوچک باشد یا با تشخیص آسم برایشان استفاده مداوم از اسپری های تنفسی تجویز شود. یک گروه از این اسپری های تنفسی، فعال کننده های (آگونیست) گیرنده ی بتای سیستم سمپاتیک هستند. در ادامه ی این مقاله به بررسی انواع رایج این داروها می پردازیم.

بتا آگونیست ها (گروه S3)

بتا 2 آگونیست‌ها (Beta 2 agonist) به عنوان برونکودیلاتور و به‌عنوان خط‌ اول در درمان حمله آسم استفاده می‌شوند. این گروه داروها با تاثیر بر روی راه های هوایی آن هارا گشاد می کنند و شامل دو گروه اصلی کوتاه اثر (مانند سالبوتامول) و طولانی اثر (مانند سالمترول و فورمترول) هستند. اسپری از راه تنفسی دارو را به گیرنده های سلول های مجاری تنفسی می رساند و با تحریک گیرنده های مقلد سمپاتیکی، موجب شل شدن عضلات صاف جدار برونش‌ها می شود. طبق لیست مواد و روش های ممنوعه سال 2025 که هر ساله توسط آژانس جهانی مبارزه با دوپینگ منتشر می شود، این داروها جزو مواد و روش های ممنوع در تمام زمان ها هستند و استفاده ی غیردرمانی از آنها در زمان مسابقه و در زمان تمرین ممنوع است. 15 دارو از این گروه، گروه سوم مواد ممنوعه یعنیS3، در لیست ممنوعه سال 2025 نام برده شده اند، ولی همه ی این داروها جزو داروهای رایج مصرفی در ایران نیستند. به همین خاطر در این مقاله به معرفی اسپری های رایج تنفسی، روش درست مصرف آنها و عوارض ناشی از سوء مصرف شان می پردازیم. به یاد داشته باشیم که هر سال لیست داروها توسط آژانس جهانی مبارزه با دوپینگ مورد بازبینی قرار می گیرد و ممکن است لیست داروها تغییر یابد.

سالبوتامول

اسپری سالبوتامول، آگونیست انتخابی کوتاه اثر گیرنده بتا 2، یک داروی برونش گشا است که برای مشکلاتی از جمله حمله ی تنگی نفس ناشی از آسم و بیماری انسدادی مزمن ریه (COPD) استفاده می شود. این دارو در پیشگیری و کنترل آسم خفیف تا متوسط و اسپاسم برونش ناشی از ورزش (Exercise Induced Bronchospasm) موثر است. اثر دارو یک تا دو دقیقه بعد از مصرف شروع می شود و معمولا 4 تا 6 ساعت ادامه دارد. مقدار دارو در هر پاف سالبوتامول روی بدنه ی اسپری نوشته شده است و معمولا 100 یا 200 میکروگرم است.

اسپری سالبوتامول در ورزشکاران عمدتاً برای پیشگیری و درمان تنگی نفس یا اسپاسم برونش‌ها که ممکن است در حین یا بعد از فعالیت بدنی رخ دهد (EIB)، به کار می‌رود. تشخیص این اختلال، توسط پزشک و با استفاده از تست های تنفسی تحریکی است و بر اساس شدت درگیری از داروهای مختلفی برای کاهش سرفه یا تنگی نفس استفاده می شود. به طور معمول، توصیه می‌شود ورزشکارانی که سابقه آسم یا تنگی نفس ناشی از ورزش دارند، حدود ۱۵ تا ۳۰ دقیقه قبل از شروع تمرین یا مسابقه از اسپری سالبوتامول استفاده کنند تا از بروز علایم جلوگیری شود. دوز معمول مصرفی برای پیشگیری از برونکواسپاسم ناشی از ورزش، ۲ پاف، هر پاف 100 میکروگرم، است. علاوه بر کاربرد درمانی، برخی ورزشکاران بدون داشتن بیماری زمینه‌ای، برای افزایش کارایی ریه و کاهش اسپاسم برونش‌ها، از این دارو سواستفاده می‌کنند که این عمل به عنوان دوپینگ شناخته می‌شود و در رقابت‌های ورزشی ممنوع است. بر اساس لیست مواد و روش های ممنوعه سال 2025، مقدار مجاز مصرف سالبوتامول استنشاقی حداکثر 1600 میکروگرم طی 24 ساعت در دوزهای تقسیم شده است، که از هر دوزی شروع شود نباید از 600 میکروگرم در هر 8 ساعت بیشتر مصرف گردد. وجود سالبوتامول با غلظت بیش از 1000  نانوگرم در میلی لیتر در ادرار قطعا ناشی از مصرف درمانی آن نیست و یافته غیر طبیعی آزمایشگاهی تلقی خواهد شد.

مصرف مقادیر بالای سالبوتامول می‌تواند عوارض جانبی جدی به همراه داشته باشد، مانند:

• کاهش تراکم استخوان و پوکی استخوان: مصرف بیش از حد سالبوتامول به ویژه در زنان ورزشکار  باعث کاهش تراکم استخوان از طریق افزایش بازجذب استخوانی می شود که در نهایت خطر ابتلا به پوکی استخوان را افزایش می‌دهد. این عارضه ممکن است حتی پس از قطع مصرف دارو نیز به طور کامل بهبود نیابد.
• اختلالات قلبی و عروقی: مصرف طولانی‌مدت با دوز بالای سالبوتامول، با تحریک گیرنده های سمپاتیک قلب، می‌تواند منجر به افزایش فشار خون، تپش قلب، آریتمی (ضربان نامنظم قلب)، آنژین صدری و حتی ایسکمی قلبی شود.
• اختلالات عصبی و روانی: عوارضی مانند لرزش به ویژه در دست ها، بی‌خوابی، سردرد و تحریک سیستم عصبی مرکزی از دیگر پیامدهای مصرف نادرست این دارو هستند.
• هیپوکالمی (کاهش پتاسیم خون): استفاده طولانی‌مدت با دوز بالای سالبوتامول می‌تواند باعث کاهش سطح پتاسیم خون شود که منجر به ضعف عضلانی، گرفتگی عضلات و اختلالات ریتم قلبی می‌شود.
• وابستگی دارویی و کاهش اثربخشی: مصرف بیش از حد و بدون تجویز پزشک ممکن است باعث کاهش اثربخشی دارو و بروز وابستگی به آن شود. همچنین ممکن است نیاز به دوزهای بالاتر برای رسیدن به همان اثر اولیه ایجاد شود که خطر عوارض را افزایش می‌دهد.
• عوارض تنفسی: در موارد نادر، مصرف نادرست سالبوتامول می‌تواند باعث اسپاسم برونش‌ها و تشدید علایم تنفسی شود.

سالمترول و فورمترول

این دو دارو، بتا آگونیست های طولانی اثر هستند و معمولا دو بار در روز استفاده می شوند. کاربردهای آنها شامل:

• درمان نگهدارنده و طولانی‌مدت آسم، به تنهایی یا در ترکیب با داروهای دیگر مانند کورتیکواستروئیدهای استنشاقی (اسپری های کورتون مانند اسپری بکلومتازون)

• درمان بیماری انسدادی مزمن ریه (COPD) شامل برونشیت مزمن و آمفیزم
• پیشگیری از برونکواسپاسم ناشی از ورزش (EIB) است.

این داروها با تحریک انتخابی گیرنده‌های بتا 2 در عضلات صاف مجاری هوایی باعث شل شدن عضلات و اتساع برونش‌ها می‌شوند و نیز تا حدی باعث مهار آزادسازی واسطه‌های التهابی می‌گردند. شروع اثر سالمترول حدود 15 دقیقه بعد از مصرف و شروع اثر فورمترول اندکی سریع تر است، به همین دلیل این داروها برای کنترل حملات حاد تنگی نفس و آسم کاربرد ندارند، و معمولا به عنوان داروی پیشگیری کننده یا درمان نگهدارنده ی بیماری ریوی تجویز می شوند. عوارض اسپری های طولانی اثر مشابه سالبوتامول است ولی می تواند عوارض دارویی بیشتری نیز به همراه داشته باشند. یکی از عوارض شایع در مصرف سالمترول سردرد است. مصرف بتا آگونیست های طولانی اثر می توانند باعث خشکی دهان و تهوع، خارش و راش پوستی، اسپاسم عضلانی و حتی تب شوند.

هر پاف اسپری سالمترول دارای 25 میکروگرم داروست و معمولا در هر نوبت، 2 پاف اسپری می شود. در لیست 2025 مواد و روش های ممنوعه حداکثر دوز مصرف شده 200 میکروگرم در 24 ساعت است. سالمترول گاهی در ترکیب با کورتیکواستروئیدهایی مانند فلوتیکازون در یک اسپری (مثلاً در اسپری سروفلو (Seroflo)) استفاده می‌شود تا اثربخشی درمانی دارو افزایش یابد.

فورمترول به هر دو شکل اسپری و پودر استفاده می شود. هر پاف اسپری آن معمولا حاوی 6 یا 12 میکروگرم داروست. طبق لیست مواد و روش های ممنوعه 2025، حداکثر دوز مصرف شده 54 میکروگرم طی 24 ساعت در دوزهای تقسیم شده است که نباید از 36 میکروگرم به فاصله 12 ساعت از دوز ابتدایی به هر میزان بیشتر باشد. وجود فورموترول با غلظت بیشتر از 40 نانوگرم در هر میلی لیتر در ادرار قطعا ناشی از مصرف درمانی آن نیست و یافته غیر طبیعی آزمایشگاهی تلقی خواهد شد. فورمترول نیز به شکل ترکیبی با کورتیکواستروئیدهایی مانند بودزوناید (مثلاً در اسپری سیمبیکورت (Symbicort)) استفاده می‌شود.

باید به یاد داشته باشیم استفاده صحیح از اسپری های های تنفسی بتا آگونیست در ورزشکاران فقط با تجویز پزشک و برای پیشگیری یا درمان مشکلات تنفسی مجاز است و مصرف خودسرانه یا با هدف افزایش عملکرد ورزشی، غیرقانونی و دارای عوارض خطرناک است.

آیا ورزشکاران مجاز هستند که با استفاده از داروها، اضطراب خود را کم کنند؟

بتابلوکرها (گروه P1)

داروهای بتابلوکر (Beta Blocker) گروهی از داروها هستند که با مسدود کردن گیرنده‌های سمپاتیک بتا در بدن، اثر هورمون‌هایی که در زمان استرس ترشح می شوند، مانند آدرنالین و نورآدرنالین را کاهش می‌دهند. بتا بلوکرها به شکل قرص های خوراکی در داروخانه ها ارایه می شوند و عملکردی برعکس گروه قبلی یعنی بتا آگونیست ها دارند. این داروها عمدتاً در درمان بیماری‌های قلبی-عروقی کاربرد دارند و با کاهش ضربان قلب، کاهش فشار خون و کاهش نیاز عضله قلب به اکسیژن، به بهبود عملکرد قلب کمک می‌کنند. اثر این داروها در کاهش علایم جسمانی اضطراب، به‌خصوص اضطراب موقعیتی و کوتاه‌مدت، مانند تپش قلب، تعریق و لرزش می تواند عملکرد ورزشکاران  را در برخی از رشته های ورزشی بهبود دهند. این داروها با مسدود کردن گیرنده‌های بتا و جلوگیری از اثر کردن هورمون استرس آدرنالین، پاسخ سیستم عصبی سمپاتیک را مهار می‌کنند و به این ترتیب علایم جسمی اضطراب را کاهش می‌دهند. بتابلوکرها تاثیری بر علایم روانشناختی یا شناختی اضطراب ندارند، اما با کنترل علایم فیزیکی، که معمولاً باعث تشدید احساس نگرانی می‌شوند،  به ورزشکاران بعضی از رشته های ورزشی کمک می‌کنند اضطراب خود را بهتر مدیریت کنند و نتایج بهتری کسب کنند.

به همین دلیل، مصرف این داروها فقط در رشته های ورزشی خاصی ممنوع است که شامل دو گروه ممنوعیت مصرف دارو در داخل و خارج مسابقه ( تیراندازی، تیراندازی با کمان، ورزش های زیر آب) و ممنوعیت مصرف دارو فقط در زمان مسابقه ( اتومبیل رانی، بیلیارد، دارت، گلف و مینی گلف) می شوند. این داروها با فرمول های شیمیایی و نام های متعددی در بازار دارویی ارایه شده اند که 20 مورد از آنها در لیست مواد ممنوعه 2025 آمده است. در بازار دارویی ایران پروپرانولول به طور گسترده ای برای کنترل علایم اضطراب تجویز می شود و داروهای متوپرولول، کارودیلول و بیزوپرولول در بیماری های قلبی کاربرد دارند. پروپرانولول همچنین به عنوان داروی رایجی در پیشگیری از سر درد های عروقی یا میگرنی تجویز می گردد و می تواند تعداد دفعات حملات میگرنی را کاهش دهد.

چرا مصرف بتابلوکرها در همه ی رشته های ورزشی ممنوع نیست؟

بتابلوکرها با مسدود کردن گیرنده‌های بتا، ضربان قلب را کند کرده و فشار خون را کاهش می‌دهند. این امر باعث می‌شود قلب در حین ورزش با نیروی کمتری کار کند و نیاز اکسیژن عضلات قلب کاهش یابد ولی باید به یاد داشته باشیم که در شرایط مسابقات ورزشی ضربان قلب باید بالا برود تا اکسیژن کافی به عضلات برسد، اما بتابلوکرها این افزایش ضربان قلب را محدود می‌کنند. این موضوع می‌تواند باعث شود که ورزشکار نتواند به حداکثر ظرفیت قلبی-عروقی خود برسد و در نتیجه عملکرد ورزشی کاهش می یابد. به همین دلیل مصرف این داروها در بیشتر رشته های ورزشی ممنوعیتی ندارند. مصرف بتابلوکرها ممکن است باعث کاهش تعریق و افزایش خطر کم‌آبی نیز بشود. پروپرانولول یک مهارکننده ی غیر اختصاصی گیرنده بتا ست که مصرف آن با عوارض متعددی همراه است. از عوارض خطرناک آن کندی یا نامنظمی ضربان قلب (برادی آریتمی)، تنگی نفس و افت قند خون است. از دیگر عوارض این دارو می توان به اختلالات خواب، خستگی، سرگیجه، کابوس و کاهش توانایی جنسی اشاره کرد. بایستی به یاد داشته باشیم که مصرف الکل می‌تواند عوارض پروپرانولول را تشدید کند.

بتابلوکرها به ورزشکاران کمک می‌کنند با کاهش ضربان قلب و فشار خون، استرس و اضطراب را کنترل کنند و تحمل ورزشی را بهبود بخشند، اما در عین حال می‌توانند محدودیت‌هایی در رسیدن به حداکثر ظرفیت ورزشی ایجاد کنند. مصرف آنها در بعضی از رشته های ورزشی ممنوع است و در بقیه رشته های ورزشی نیز کمکی به بهبود عملکرد نمی کند. در صورتی که ورزشکاری نیاز درمانی به مصرف بتابلوکر داشته باشد، می تواند از طریق پزشک تیم برای دریافت برگه معافیت درمانی اقدام کند.

دکتر سارا لطفیان، متخصص پزشکی ورزشی، دانشیار دانشگاه علوم پزشکی ایران