حرم مطهر امام رضا(ع) همواره مرکز توجهات ملت ایران و عاشقان و ارادتمندان به خاندان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) از سراسر جهان بوده است، بررسی سوابق موجود در دوره‌های مختلف تاریخی نشان می‌دهد این بارگاه مطهر و زائرانش تاکنون و به دلایل متعدد، چندین مرتبه از سوی افراد و تشکیلات مختلف مورد حمله و هتک حرمت قرار گرفته‌اند. به مناسبت سالروز واقعه به توپ بستن گنبد حرم مطهر امام هشتم(ع) توسط عُمّال روسیه تزاری، گزارش خبرنگار روزنامه قدس در بررسی مختصر برخی از این وقایع تاریخی را دنبال کنید. شایان ذکر است در تهیه این گزارش از مطالب، گزارش‌ها، مصاحبه‌ها و... موجود در مراکز آرشیوی، روزنامه قدس و برخی رسانه‌ها و مطبوعات دیگر استفاده شده است.
تاریخچه‌ای از هتک حرمت حرم مطهر رضوی
ﺑﺎرﮔﺎه مطهر ﺣﻀﺮت رﺿﺎ(ع) در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﺧﻮد، ﭼﻨﺪین ﺑﺎر و به دلایل گوناگون ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ و ﻫﺘﮏ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ. «دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی» پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و محقق حوزه تاریخ محلی و تاریخ شفاهی در این باره می‌گوید: با توجه به شواهد موجود در تواریخ، حرم مطهر رضوی در طول مدت بیش از هزار و دویست و اندی سال پس از شهادت حضرت رضا(ع) چندین بار مورد هتک حرمت قرار گرفت که بیشتر به دلایل شرایط سیاسی و حکومتی و کشمکش‌های قومی و... بوده است. نخستین حمله مربوط به غوزها (از اقوام غیرایرانی) بوده که در سال ۵۴۸ هجری قمری به خراسان و مشهد حمله کردند. از این حمله جدی‌تر، حمله لشکر ازبک‌ها در سال ۹۹۶ هجری قمری و در جریان تصرف مشهد و حمله به حرم مطهر امام رضا(ع) بوده که حدود ۱۰ سال شهر مشهد در تصرف آنان بود و موجب شهید شدن عده‌ای از زائران حرم مطهر در قسمت بالاسر مبارک مضجع منور حضرت امام هشتم(ع) شد. وی اضافه می‌کند: مورد بعدی، درباره «فتنه سالار» در سال‌های ۱۲۶۳ تا ۱۲۶۷هجری قمری است. در این فتنه بحث شورش علیه دولت مرکزی ایران و تصرف حرم مطهر رضوی و استفاده از خزائن و طلاهای حرم مطهر برای امور نظامی مطرح شده بود.
واقعه حمله عُمّال روسیه تزاری
از دیگر موارد حمله به بارگاه مقدس امام رضا(ع) می‌توان به واقعه به توپ بستن گنبد حرم مطهر حضرت ثامن الائمه(ع) توسط عمال روسیه تزاری در تاریخ دهم ماه ربیع الثانی سال ۱۳۳۰ هجری قمری اشاره کرد.
حسن‌آبادی در این زمینه اظهار می‌کند: آنچه در شواهد تاریخی مشهود است، روس‌ها در سال ۱۳۳۰ قمری از چند نقطه شهر مشهد از جمله باغ خونی، بالاخیابان و... به حرم مطهر امام هشتم(ع) حمله کردند. همچنین نقشه و تصویری وجود دارد که اصل آن در مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود و این تصویر توسط «میرزا طاهر مُصّنع رضوی» ساعت‌ساز آستانه مقدسه رضویه و مُشرِف روشنایی حرم مطهر امام هشتم(ع) در سال ۱۳۳۰ هجری قمری و پس از واقعه توپ‌بندی گنبد حرم مقدس امام رضا(ع) کشیده شده که خود وی به دلیل سرودن قصیده‌ای در مزمت عملکرد روس‌ها، دستگیر و زندانی می‌شود. وی این نقشه را بر اساس مشاهدات خود ترسیم کرده که به صورت دقیق محل نگهداری اسیران و استقرار نیروهای روسی و همچنین توپ‌ها و تجهیزات دیگر در پشت بام حرم مطهر امام هشتم(ع) در آن مشخص شده است. پس از این توپ‌بندی و بیرون کردن شورشیان، تعدادی از زائران نیز به شهادت رسیدند و حرم مطهر تا سه روز بسته بود. همچنین در تعداد کشته‌شدگان اختلاف نظر وجود دارد و از ۶۰ تا ۶۴ نفر و حتی تا ۸۰۰ نفر نیز ذکر کرده‌اند. پس از سه روز از وقوع این حادثه تلخ، متولی آستان قدس یعنی «مرتضی قلی‌خان طباطبایی» وارد عمل شده و اداره حرم مطهر رضوی به این شخص تحویل داده می‌شود.
کشتار زائران و مجاوران در واقعه حمله به مسجد جامع گوهرشاد مشهد در تیر ماه ۱۳۱۴ شمسی
از دیگر موارد حمله به ابنیه و اماکن متبرکه حرم مطهر رضوی و کشتار زائران و مجاوران آستان مبارک امام رضا(ع)، واقعه مسجد جامع گوهرشاد مشهد در تیر سال ۱۳۱۴ شمسی و در دوره حکومت رضاخان (دوره پهلوی اول) است. علت اصلی این واقعه، تجمع اعتراضی مردم در مسجد گوهرشاد مشهد و در جوار بارگاه مطهر امام هشتم(ع) علیه قانون تغییر لباس بود که توسط نیروهای دولتی سرکوب شد. این واقعه در تیر سال ۱۳۱۴شمسی در زمان حکومت پهلوی اول رخ داد. مطابق آنچه در برخی از منابع و مراکز آرشیوی مربوط به وقایع تاریخی آمده، در پی سیاست مذهبی و اجتماعی رضاخان، روحانیون مشهد در اطلاعیه‌هایی از مردم خواستند در اعتراض به این سیاست‌ها دست به اعتصاب و تحصن بزنند و در مسجد گوهرشاد در جوار بارگاه مطهر امام رضا(ع) گرد هم آیند. سران نظامی و انتظامی شهر مشهد بنا به دستور رضاخان با تجهیزات کامل و افراد فراوان در نقاط حساس مسجد گوهرشاد مستقر شدند و تفنگ‌ها، سلاح‌های خودکار و حتی توپ‌ها را به منظور سرکوب مردم به میدان آوردند. در اجتماع مردم مشهد درمسجد گوهرشاد، شخصی به نام محمدتقی بهلول سخنان تندی علیه دولت ایراد کرد و خواهان مقاومت مردم شد. ازدحام بیش از حد مردم در مسجد گوهرشاد حرم مطهر رضوی در ۲۱ تیر ۱۳۱۴شمسی، به محاصره کامل مسجد با توپ‌های سنگین منجر شد و سرانجام به کشتار و دستگیری مردم توسط نیروهای نظامی و انتظامی انجامید. برخی از منابع تاریخی، تعداد مقتولان و مجروحان را افزون بر ۸۵۰ نفر ذکر کرده‌اند.
حمله به بارگاه مطهر رضوی در آبان سال ۱۳۵۷ شمسی
در تاریخ ۲۹ آبان سال ۱۳۵۷ شمسی، عوامل و دست‌نشانده‌های رژیم پهلوی دوم به صورت وحشیانه‌ای به حرم مطهر امام رضا(ع) حمله کردند و بار دیگر لکه ننگینی بر کتاب تاریخ معاصر بر جای گذاشتند. این حادثه دلخراش در جریان نهضت انقلاب اسلامی مردم ایران در حرم مطهر امام هشتم(ع) پیش آمد. در آن روز این شعار از سوی مردم سر داده می‌شد: «روز همه مسلمین شام غریبان شده، قبر امام هشتم(ع) گلوله باران شده».
«غلامرضا جلالی» از پژوهشگران بازنشسته بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی که از شاهدان عینی ماجرای هجوم نیروهای محمدرضا پهلوی به حرم مطهر امام رضا(ع) بوده، این حادثه را این گونه بازگو می‌کند: «... در آن روزها منزل ما فاصله چندانی با حرم مطهر نداشت. آن روز در خانه بودم که ناگهان صدای گلوله و هیاهوی مردم را شنیدم. از خانه بیرون آمدم و دیدم مردم از حرم مطهر بیرون می‌دوند و فریاد می‌زنند سربازها به حرم مطهر امام رضا(ع) حمله کرده‌اند. با سرعت خودم را به حرم منور رساندم. وقتی وارد حرم مطهر شدم، ماجرا خاتمه یافته و صحن عتیق خالی از جمعیت بود. کف صحن از چادر و کفش پر شده بود. قدری که نزدیک‌تر شدم دیدم به ایوان طلا هم شلیک کرده‌اند و کمانه این تیرها سبب تخریب برخی تزئینات شده است. آثار زیاد گلوله روی مرمرها نیز خبر از شدت حمله عوامل رژیم به مردم می‌داد. وقتی وارد حرم قدسی شدم، زیر گنبد حاتم‌خانی و در چند قدمی ضریح مطهر امام رضا(ع)، جایی که اکنون محل زیارت خواهران است، روی دیوار و سقف، تعداد زیادی جای گلوله وجود داشت و نشان می‌داد سربازان رژیم تا داخل رواق‌های حرم مطهر هم آمده و تیراندازی کرده‌اند...».
حادثه عاشورای حرم مطهر رضوی به تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۷۳ شمسی
ساعت ۱۴ و ۲۶دقیقه بعدازظهر روز دوشنبه دهم ماه محرم الحرام سال ۱۴۱۵ هجری قمری مطابق با روز عاشورا و مصادف با سی‌ام خرداد سال ۱۳۷۳ هجری شمسی، در حالی که رواق‌ها، صحن‌ها، بست‌ها و اطراف مرقد و ضریح مطهر امام هشتم حضرت رضا(ع) از جمعیت موج می‌زند و مردم برافروخته از عشق و ارادت به سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) غرق عزاداری و نوحه‌سرایی‌اند، صدای مهیب انفجار بمب، فضای روضه منوره حرم مطهر امام رضا(ع) را پر می‌کند و انفجار سهمگین همه جا را به لرزه درمی‌آورد.
مطابق آنچه از واقعه‌نگاری، اسناد و مدارک و سخنان مسئولان مربوط از بیان چگونگی وقوع این حادثه ناگوار از آن دوران باقی مانده، بمب در قسمت بالاسر ضریح مبارک مضجع شریف امام هشتم(ع) منفجر می‌شود و همه چیز را به هم می‌ریزد و زائران را وحشت‌زده و سراسیمه می‌گرداند. بر اثر شدت انفجار که طبق نظر کارشناسان مربوط، مقدار آن معادل ۱۰پوند ماده منفجره تی.ان.تی بوده است، اعضایی از بدن تعدادی از زائران همچون سر و دست و پا و انگشت جدا شده و به اطراف محل وقوع حادثه حتی پشت‌بام و سقف ضریح مطهر رضوی پراکنده می‌شود. آنچه از کینه منافقان و دشمنان مردم ایران باقی ماند، ۳۰۰ مجروح بود که عده‌ای از آنان اعضایی از بدن خود به خصوص دست و پایشان را از دست داده و ۲۷ نفر هم به شهادت رسیدند که تا ابد مظلومیتشان گریبانگیر دشمنان ولایت و امامت است. در میان مجروحان و شهیدان از هر سن و از هر قشر و طبقه‌ای دیده می‌شدند؛ پیر، جوان، کودک، زن و مرد. در یک کلام، عاشورای حرم منور رضوی حقیقتاً به عاشورایی به یاد ماندنی در تاریخ، پس از عاشورای حسینی تبدیل شد.