در تقسیم‌بندی‌های عناوین کلی در متون دینی هر امری؛ ظاهر و باطنی دارد. مفهوم زیارت نیز از این قاعده خارج نیست. در شماره‌های پیشین مرور مختصری بر آداب ظاهری زیارت داشتیم و در این شماره و شماره‌های آتی به آدابی از زیارت می‌پردازیم که روح و بطن عمل زیارت برای ما می‌سازد.
ما در مقابل خداوند و ولی او هستیم
خداوند متعال بر اساس آنچه در قاعده لطف و فیض است برای بشر، خاتم الانبیا(ص) را مبعوث کرد و مطابق آن ادب در محضر او بودن را نیز به بشر آموخت. در آیه دوم سوره حجرات می‌فرماید: «لا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ؛ صدای خود را فراتر از صدای پیغمبر نبرید» یعنی صداهایتان را از صدای پیامبر(ص) بلندتر نکنید. درست است که رعایت این نکته یک ادب اجتماعی و رفتاری بوده و در مورد پیامبر(ص) نازل شده است اما عبارت‌های دیگری نیز در خود دارد که تنها شامل ادب رفتاری هنگام حضور در برابر ولی نمی‌شود و هر چند شامل مواردی چون زیارت‌نامه‌خوانی و دعا و نیایش می‌شود اما به ما تذکری در باب حضور در محضر ولی خدا را نیز می‌دهد. حضوری که آدابی دارد و یکی از آن پیشی نگرفتن از ولی حتی در تن و لحن صداست. کما اینکه صحبت با صدای بلند علاوه بر اینکه خلاف ادب در محضر ولی خداست، برای دیگران هم مزاحمت و حواس‌پرتی می‌آورد.
به نیت و انگیزه‌های درونی خود توجه کنیم
اگر بخواهیم اعمال دینی ما به معنای حقیقی در جان و روح زیست ما اثر داشته باشد، به ظاهر و باطن معنوی اعمالمان باید توجه کنیم. زیارت هم به همین صورت است و اگر زائر قصد بهره‌مندی از عمل دینی را داشته باشد بایستی با نیت درست زیارت را انجام دهد. شاید بپرسید مگر نیت هم درست و غلط دارد؟ بله نیت و انگیزه هم می‌تواند دارای طیف مفهومی باشد؛ چرا که نیات ما متفاوت‌اند. در اینجا به میزان عاری بودن از انگیزه‌های غیرالهی توجه می‌کنیم که به تعبیری آن را اخلاص می‌گویند. اخلاص برخلاف ریاست؛ در گفتار دانشمندان مسلمان عبارت است از: «پاک و خالص کردن قصد و نیت از غیر خدا». در بسیاری موارد قرآن کریم، بندگان را به اخلاص تشویق کرده است: «إِلاَّ اَلَّذِینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ اِعْتَصَمُوا بِاللهِ وَ أَخْلَصُوا دِینَهُمْ لِله» (نساء: ۱۴۶)، در سوره زمر آیه۳: «أَلا لِله اَلدِّینُ اَلْخالِصُ» و در سوره ملک آیه۲: «لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» به این نکته اشاره شده است. امام صادق(ع) در تفسیر این آیه شریفه می‌فرماید: «باقی بودن بر عمل برای خالص کردن آن، از خود عمل مهم‌تر است و عمل خالص عملی است که به خاطر آن از کسی جز خدای عزوجل انتظار مدح و ثنا نداشته باشی و نیت از عمل برتر است؛ آگاه باشید عمل همان نیت است».
ما به حق و شأن امام خود آگاهی داریم
اساس هر علاقه و حب و بغض، شناخت یا همان معرفت و آگاهی است؛ تا انسان، کسی را که زیارت می‌کند نشناسد و نداند به زیارت چه کسی شرفیاب می‌شود، نمی‌توان انتظار داشت بهره کافی از زیارت را ببرد. معرفت یا شناخت مراتبی دارد که رابطه مستقیمی با طهارت نفس و تحقیق و تفحص درباره مَزور دارد. بنا به روایت‌های متعدد، ثواب کامل متعلق به زیارتی است که همراه با معرفت به مقام امام (عارفاً بِحَقِّه) انجام شود. امام صادق(ع) در تفسیر معرفت داشتن به حق امام می‌فرماید: «اینکه بداند اطاعت از او واجب است و او غریب و شهید است». (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۳۵)همچنین آیت‌الله العظمی جوادی آملی درباره زیارت میگوید: «آنچه مایه کمال زیارت می‌شود، معرفت و شناخت مقام و موقعیت مزور است؛ نه اعمالی بی‌روح و همراه با غفلت همانند بوسیدن صِرف و ناآگاهانه ضریح یا در و دیوار، گردش کورکورانه در اطراف ضریح، تماشای آثار هنری، شمارش ستون‌ها، چراغ‌ها، شمعدان‌ها، درها، پنجره‌ها و... این کارها به سیاحت شباهت بیشتری دارد تا زیارت. (جوادی آملی، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۳)
با شناخت و معرفت، زیست بهتری داریم
علاوه بر آنچه در مورد زیارت بزرگان دینی و ائمه معصوم(ع) گفتیم باید توجه کنیم که حتی زیارت دو مؤمن نیز زمانی اثر دارد که با معرفت و شناخت باشد؛ چنان که در روایتی از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) این مسئله عنوان شده است: «أَیُّمَا مُؤْمِنٍ خَرَجَ إِلَی أَخِیهِ یَزُورُهُ عَارِفاً بِحَقِّهِ کَتَبَ اللهُ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ حَسَنَةً وَ مُحِیَتْ عَنْهُ سَیِّئَةٌ وَ رُفِعَتْ لَهُ دَرَجَةٌ؛ هر گاه مؤمنی برای زیارت برادر مؤمنش از منزل خارج شود، در حالی که به حق او معرفت داشته باشد، خداوند متعال برای هر قدم یک حسنه ثبت و یک لغزش از خطاهایش پاک می‌کند و درجه‌ای بر درجاتش می‌افزاید». (کلینی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۸۳)در پایان و از مجموع آنچه از آیه‌های الهی و روایت‌های دینی ذکر شده در بالا بدست می‌آید این است که روح و حقیقت زیارت که عاملی است که میان زائر و مزور ارتباط معنوی برقرار می‌کند؛ زمانی محقق و میسر می‌شود که با خلوص نیت، معرفت، آگاهی و شناخت مزور همراه باشد. به هر میزان که معرفت کامل‌تر باشد زیارت کامل‌تر شده و در نتیجه بهره‌مندی از آثار آن بیشتر می‌شود. آیت‌الله العظمی جوادی آملی سرّ زیارت بامعرفت را این گونه بیان می‌کند: «سرّ اینکه توصیه کرده‌اند زیارت زائر بامعرفت باشد آن است که آنچه مایه کمال زیارت می‌گردد معرفت و شناخت مقام و موقعیت مزور است، نه اعمالی بی‌روح و همراه با غفلت همانند بوسیدن صِرف و ناآگاهانه ضریح یا در و دیوار، گردش کورکورانه در اطراف ضریح، تماشای آثار هنری، شمارش ستون‌ها، چراغ‌ها، شمعدان‌ها، درها، پنجره‌ها و... این کارها به سیاحت شباهت بیشتری دارد تا زیارت. ثواب‌های اخروی و آثار دنیوی که در روایت‌ها آمده، بر زیارت واقعی مترتب است؛ یعنی جایی که ارتباط قلبی با مزور برقرار و منشأ تحول در زائر شود، نه بر سیاحت و زیارت جسمی و صوری». (آیت‌الله جوادی آملی، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۳)
منابع:
شرایط بهره‌مندی حداکثری از زیارت؛ نویسنده: علی گرامی
آداب ظاهری و باطنی زیارت؛ نویسنده: سیدحسن فلاحیان