نشست تخصصی «شاهنامه و دنیای مجازی» چهارشنبه نهم مهر ۱۴۰۴ با حضور دکتر نعمت‌الله فاضلی، استاد انسان‌شناسی و دکتر محمدجعفر یاحقی، استاد پیشکسوت ادبیات فارسی در دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد. در بخش نخست این نشست، دکتر یاحقی به طرح مسئله پرداخت و دکتر فاضلی سخنان مبسوطی در موضوع نشست ارائه داد. بخش دوم نشست نیز به گفت‌وگوی استادان، دانشجویان و علاقه‌مندان حاضر اختصاص یافت.
عطش دیوانه‌وار جامعه امروز به شاهنامه
در ابتدای این نشست، دکتر محمدجعفر یاحقی با تأکید بر اینکه «چشم‌ها را باید شست و شاهنامه فردوسی را جور دیگر باید دید»، گفت: «دنیای مجازی فضای جدیدی برای تنفس روحی انسان باز کرده و دنیای بزرگی است که حقیقتش در خودش نهفته است و از این رو ما نیز فکر کردیم که درباره شاهنامه فردوسی در فضای مجازی گفت‌وگو کنیم تا افق تازه‌ای به نگاه‌ها و پژوهش‌های تازه درباره فردوسی و به‌طور کلی ادبیات فارسی گشوده باشیم.»
رئیس قطب علمی فردوسی‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه «در میان آثار بزرگ زبان فارسی، شاهنامه چیز دیگری است»، ادامه داد: «شاهنامه اینک به یک بزنگاه ملی و به‌اصطلاح امروزی‌ها برندی برای زندگی تبدیل شده است؛ من که حدود ۶۰سال است درباره شاهنامه کار می‌کنم، در فضای امروزی جامعه می‌بینم که انفجاری از آگاهی درباره شاهنامه و عطشی از روی‌آوردن به آن ایجاد شده است و در پرتو این رویکرد که در حال گسترش است، مفاهیم ملی نیز دارد گسترش می‌یابد.»
وی افزود: «الآن نه‌فقط در ایران، بلکه در تاجیکستان و دیگر کشورهای جهان مانند فرانسه و کانادا و آمریکا نیز عطش دیوانه‌واری برای شاهنامه‌خوانی در میان فارسی‌زبان‌ها ایجاد شده است و حتی خواندن ترجمه‌های فرانسوی و انگلیسی شاهنامه نیز رونق گرفته است.
این گسترش فرهنگ شاهنامه‌خوانی و فردوسی‌شناسی به‌ویژه پس از جنگ ۱۲روزه بسیار بیشتر و داغ‌تر هم شده است و هم در فضای حقیقی و هم در فضای مجازی به‌قول تاجیک‌ها شاهنامه دارد در پوست و روح مردم اثر می‌کند و این یک شگفتی عظیم است.»
دکتر یاحقی تصریح کرد: «از آنجا که پژوهش‌های معمول ادبی درباره دستور زبان و واژه‌شناسی و تفسیر معنی و... در دانشگاه‌ها قدیمی شده است، اینک باید این پژوهش‌ها را در ارتباط موضوعات جدید رسانه‌ای و فرهنگی گسترش داد و بدین‌وسیله جنب‌وجوش تازه‌ای در مطالعات ادبی بین دانشجویان و علاقه‌مندان ادبیات ایجاد کرد؛ از این رو از دکتر نعمت‌الله فاضلی دعوت کردیم تا در این نشست درباره شاهنامه و فضای مجازی با دوستان حاضر گفت‌وگو کنند.»
دموکراتیک‌شدن فرهنگ و همگانی‌شدن ادبیات
دکتر نعمت‌الله فاضلی در ابتدای سخنان خود با تأکید بر اینکه «پنج لحظه فردوسی در تاریخ ایران داریم»، درباره این پنج لحظه تاریخی گفت: «لحظه فردوسی در زمان تولد، لحظه فردوسی در دوران صفویه، لحظه فردوسی در دوران قاجار و انقلاب مشروطه، لحظه فردوسی در دوره رضاشاه چهار لحظه در تاریخ ایران است که فردوسی حضور دارد و امروز لحظه پنجم فردوسی در ایران است؛ بنابراین شاهنامه در لحظات خاصی از چرخش‌های تاریخی ایران و همه ۱۴کشور حوزه تمدنی ایران فرهنگی حضور دارد و در لحظاتی خاص از تاریخ مثل چتری روی این کشورها باز می‌شود تا اگر طوفان یا باران سمی بر سر ما بارید، زیر این چتر پناه بگیریم و هویت خود را به‌وسیله آن از سیل حوادث مصون بداریم.»
استاد پیشکسوت انسان‌شناسی و مطالعات فرهنگی با بیان اینکه «شاهنامه پناهگاه ملت‌های حوزه تمدنی نوروز است» و «در ایران امروز نیز فردوسی چند سالی است دوباره چتر شاهنامه‌اش را بر سر ما باز کرده است»، ادامه داد: «فردوسی و شاهنامه هر دو به یک اندازه معتبرند. فردوسی مستقل از شاهنامه در تاریخ هزارساله خود به یک نماد بزرگ تبدیل شده و داستان‌ها و روایت‌هایی نیز درباره او آفریده شده است. شاهنامه نیز در جامعه ما از درون تجربه‌های زیسته مردم و تحولات تاریخی هر زمان دوباره خلق می‌شود و مردم در پویایی اجتماعی خود شاهنامه‌هایی را از نو می‌آفرینند.»
وی افزود: «فرایند دموکراتیک‌شدن فرهنگ یعنی گروه‌های بیشتری حق مشارکت در زندگی عمومی، زندگی اجتماعی، زندگی ادبی و هنری را پیدا کرده‌اند و حق فرهنگ تبدیل به یک حق عمومی‌تر از گذشته شده و البته ابتذال یا سطحی‌نگری نیز اقتضای دموکراتیک‌شدن فرهنگ است. در جامعه کلان‌شهری آگاهی به این معنا به‌وجود می‌آید و متن‌های بزرگ ادبی نیز نمی‌توانند به‌دور از فرایندهای این جامعه باشند. برای نمونه، الآن شاهنامه‌خوانی به‌شکل بی‌سابقه‌ای در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی به حوزه عمومی آمده است و نه‌فقط مردان بلکه زنان و کودکان شاهنامه‌خوان و نقال را می‌بینیم و نیز می‌بینیم که شاهنامه از منظر مسائل زنان و محیط‌زیست تفسیر می‌شود و در تربیت کودکان نیز کاربرد دارد و تبدیل به یک مسئله همگانی شده است که این همگانی‌شدن از ویژگی‌های دنیای امروز است.»
مصرفی‌شدن ادبیات در دنیای امروز
دکتر فاضلی با بیان اینکه «در دوران مدرن آثار ادبی بزرگ مثل شاهنامه فردوسی و دیوان حافظ به انحصار پژوهشگران رشته ادبیات در دانشگاه‌ها درآمد» و «باید حافظ و فردوسی را از زندان پژوهش‌های ادبی آزاد کرد»، اظهار داشت: «پژوهشگران ادبی حق انحصاری در باب فهم شاهنامه فردوسی یا مثنوی مولوی یا دیوان حافظ ندارند؛ این متن‌های بزرگ که زیست جمعی ما را تشکیل می‌دهند هرگز نمی‌توانند در انحصار پژوهشگران ادبی بمانند، بلکه همیشه متعلق به همگان‌اند و امروز برای نخستین بار در تاریخ این رویکرد همگانی به شاهکار ادبی در جامعه دارد اتفاق می‌افتد که به‌مدد رسانه‌های عمومی و دنیای مجازی است.»
بحث درباره «مصرفی‌شدن فرهنگ و تجاری‌شدن ادبیات در دنیای امروز»، «مقاومت در برابر مصرف‌گرایی و تجاری‌سازی فرهنگ و ادبیات» و نسبت این دو موضوع با هم در تحولات اجتماعی و تاریخی بخش دیگری از سخنان دکتر فاضلی بود که سخنش را این‌گونه ادامه داد: «دنیای مجازی بسیاری از فرایندهای زندگی کلان‌شهری امروز را دارد مثل یک نخ تسبیح به‌هم می‌دوزد.
امروز دیگر شارحان متون ادبی استادان دانشگاه نیستند؛ زنان و مردان و به‌ویژه جوان‌هایی هستند که رشته ادبیات نخوانده‌اند اما با هنر و علاقه خود پادکست‌هایی درباره شاهنامه یا دیگر متون ادبی در فضای مجازی تولید می‌کنند که گاه تا ۵۰میلیون بازدید دارند یا یک جامعه‌شناس را می‌بینید که شاهنامه را به‌انگلیسی ترجمه می‌کند و چاپ جدید ترجمه‌اش ۱۰۰هزار نسخه در آمریکا فروش می‌رود که شگفت‌انگیز است یا بازآفرینی‌ها و مفهوم‌سازی‌هایی که به‌شکل انیمیشن و فیلم و تصویرسازی بر پایه شاهنامه برای کودکان انجام می‌شود که همه این‌ها نشان می‌دهد شاهنامه فردوسی از نظر تاریخی بزرگ‌ترین رسانه تاریخ فرهنگی ماست و در این لحظه تاریخی نه‌فقط ناقل پیام بلکه سازنده پیام برای ما ایرانی‌هاست که دارد جهان نمادین فرهنگی و تخیل اجتماعی ما را شکل می‌دهد.»
وی با بیان اینکه «شاهنامه کتابی است که حتی اگر آن را نخوانده باشیم هم تحت تأثیر آن هستیم»، افزود: «کسانی که در دنیای مجازی درباره شاهنامه کار می‌کنند دارند شاهنامه‌شناسی را همگانی می‌کنند، با تحولات تاریخی و اجتماعی گره می‌زنند و شکل‌های تازه‌ای از شخصیت‌ها و داستان‌های شاهنامه را می‌آفرینند و داوری ما درباره اصالت یا نادرستی کار آن‌ها تأثیری ندارد و آن‌ها کار خودشان را می‌کنند. البته باید بدانیم پژوهش‌های علمی و دانشگاهی در جای خود ارزشمندند اما نباید آن‌ها را سنجه‌ای برای کارهای عامه مردم درباره متون ادبی به‌شمار آورد.»
وظیفه نخبگان ادبی در برابر تحریف
دکتر فاضلی در بخش دیگری از این نشست گفت‌وگومحور درباره وظیفه نخبگان ادبی در برابر خوانش‌های عامه مردم از متون بزرگ ادبیات در فضای مجازی گفت: «وظیفه نخبگان ادبی وقتی دیدند خوانش‌های عامه مردم در فضای مجازی ممکن است به یک بحران ملی یا اجتماعی تبدیل شود این است که با احساس مسئولیت ملی و اجتماعی و به‌پشتوانه دانش آکادمیک خود وارد شوند و خوانش درست خود را در معرض دید مردم قرار دهند و بدین‌ترتیب بتوانند از بحران جلوگیری کنند.»
وی این نکته را چنین توضیح داد: «رفتن متون ادبی از جمله شاهنامه به فضای عمومی و همگانی‌شدن آن ممکن است خطر تحریف یا مصادره‌به‌مطلوب آن را در پی داشته باشد و باید بدانیم که مردم پژوهشگر نیستند بلکه با شاهنامه زندگی می‌کنند و با توجه به اقتدار عمل خود آن را بازمی‌خوانند؛ در این وضعیت پژوهشگران و استادان ادبیات نمی‌توانند از مردم مطالبه کنند که چرا شاهنامه را پژوهشگرانه و آکادمیک نخوانده‌اند، اما وقتی بحثی در حوزه عمومی شکل گرفت که ممکن بود به بروز بحران برای منافع ملی و اجتماعی بینجامد، وظیفه اخلاقی و حرفه‌ای نخبه ادبی به‌عنوان کسی که مسئولیت ملی و اجتماعی دارد آن است که بی‌تفاوت نباشد اما بی‌طرف باشد و مسئولانه خوانش درست شاهنامه یا دیگر متون ادبی را به مردم ارائه دهد و این‌گونه جلو بروز بحران یا فاجعه ملی را بگیرد.»