از سوی دیگر باید یادآور شد غارهای خراسان رضوی نقش حیاتی در حفظ منابع آب شیرین دارند؛ زیرا بسیاری از آن‌ها در سنگ‌های آهکی و کارستی شکل گرفته‌اند و آب باران و رواناب‌ها را در خود ذخیره می‌کنند. تخریب یا دستکاری این غارها می‌تواند جریان طبیعی آب را مختل کند و ظرفیت ذخیره زیرزمینی را کاهش دهد؛ موضوعی که پیامدهای جدی را برای کشاورزی و تأمین آب استان به همراه دارد. حفاظت از این غارها، افزون بر ارزش تاریخی و زیستگاهی، به مدیریت پایدار منابع آبی نیز کمک می‌کند.
به بهانه دوم مهر، روز جهانی غار پاک، مدیر انجمن غار و غارشناسی خراسان رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار ما ضمن تشریح ابعاد اهمیت غارها در استان و چالش‌های موجود اظهار کرد: غارها فقط از جنبه گردشگری مهم نیستند. پنج دلیل اصلی وجود دارد که نشان می‌دهد غارها ارزش بالایی دارند:
نخست، اهمیت تاریخی و باستانی آن‌هاست. انسان‌های نئاندرتال و گذشتگان ما در غارها زندگی می‌کردند.
دوم، غارها زیستگاه هستند. به طور مثال خفاش‌ها که ارتباط مستقیم و غیرمستقیم با زندگی انسان دارند، در غارها زندگی می‌کنند. خفاش‌ها در کنترل آفت‌های کشاورزی بسیار مؤثرند و به همین دلیل باید زیستگاه آن‌ها را حفظ کرد.
سوم، غارها اکوسیستم غنی و گونه‌های جانوری متنوعی دارند که باید از آن‌ها مراقبت شود.
چهارم، غارها از نظر زمین‌شناسی اهمیت زیادی دارند و نمونه‌هایی که از آن‌ها برداشته می‌شود، می‌تواند سوابق تاریخی یک منطقه را روشن کند و در نهایت، پنجمین اهمیت غارها منابع آب است. بیشتر غارها در مناطق آهکی و کارستی قرار دارند. این مناطق منبع اصلی آب شیرین کشور هستند؛ ولی ما سال‌ها آن‌ها را تخریب کرده، به معادن داده‌ایم و نابودشان کرده‌ایم و باید گفت امروز بخش مهمی از مشکلات آب کشور و استان به همین دلیل است.
حمید نظام‌دوست ضمن اشاره به تعداد غارهای خراسان رضوی گفت: در استان حدود ۵۰۰ دهانه غار وجود دارد؛ اما تنها حدود ۱۴۰ تا ۱۵۰ غار توسط اعضای انجمن نقشه‌برداری و مطالعه شده‌اند. همه این فعالیت‌ها با عشق و علاقه اعضا صورت گرفته و هیچ ارگان یا نهادی به ما کمک نکرده، در حالی که مسئولیت حفاظت از منابع طبیعی و ملی بر عهده دستگاه‌های دولتی است.
وی درباره اهمیت غارها افزود: غارها آن‌قدر مهم هستند که اتحادیه‌ای جهانی به نام UIS برای آن‌ها تشکیل شده و این اتحادیه بر وضعیت غارهای جهان نظارت دارد و این نشان می‌دهد موضوع حفاظت از غارها در سطح بین‌المللی تا چه اندازه جدی است. در ایران نیز ما با فشارها و پیگیری‌های مداوم توانستیم کارگروه کارشناسی کشور را فعال کنیم. این کارگروه در استان‌ها هم شعبه دارد و بالاترین مرجع آن در هر استان، معاونت عمرانی استانداری است و دبیر کارگروه هم اداره کل محیط زیست و میراث فرهنگی تعریف شده؛ اما متأسفانه هنوز آن‌طور که باید و شاید این موضوع در کشور و استان جا نیفتاده است. دستورالعمل‌هایی از کارگروه کارشناسی کشور به استان‌ها ارسال می‌شود؛ اما توجهی به آن‌ها صورت نمی‌گیرد. این همان انتقادی است که همه سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در حوزه غارها مطرح می‌کنند.
ضعف زیرساخت‌ها و تهدید گردشگری ناپایدار
مدیر انجمن غار و غارشناسی خراسان رضوی تشریح کرد: آخرین جلسه رسمی کارگروه غارشناسی خراسان رضوی حدود چهار سال پیش برگزار شد و در سال‌های گذشته اگر هم جلساتی بوده، بیشتر با همت اداره کل محیط زیست برپا شده نه استانداری. شاید موضوع غارها در نگاه نخست، در انبوه مسائل کم اهمیت به نظر برسد؛ اما باید بدانیم منابع چند میلیون ساله ما در حال نابودی است.
نظام‌دوست در ادامه افزود: در استان ما زیرساخت درستی برای تبدیل غارها به فرصت گردشگری پایدار وجود ندارد و پیش از ورود گردشگر باید همه زیرساخت‌ها به ویژه مسائل ایمنی دیده شود و تا زیرساخت‌ها آماده نشود، نمی‌توان غاری را به روی گردشگران باز کرد. در غار کتله‌خور زنجان و غار علیصدر همدان تجربه‌های موفقی داشته‌ایم؛ اما در خراسان رضوی استانداران و مدیران استانی هیچ توجهی به این موضوع نکرده‌اند و نکته قابل توجه در موضوع انجمن غار و غارشناسی خراسان رضوی این است که ما برای استان‌های دیگر فعالیت می‌کنیم و حتی استانداران آن‌ها از ما درخواست کمک می‌کنند؛ اما در استان خودمان مورد بی‌توجهی قرار می‌گیریم.
وی درباره اقدام‌های اخیر این انجمن در حیطه غارهای استان توضیح داد: در یک سال اخیر هفت غار مهم استان شامل مغان، بزنگان، مزدوران، کرکس، کارده، زوکنان و یک غار دیگر درجه‌بندی شده‌اند. وقتی غاری درجه‌بندی می‌شود، یعنی از نظر حفاظتی اهمیت زیادی دارد و متولیان موظف‌اند برای آن بودجه اختصاص دهند؛ اما با وجود این درجه‌بندی‌ها، نه میراث فرهنگی، نه محیط زیست و نه استانداری پای کار نیامده‌اند و نتیجه این شده که غارها هر روز بیشتر تخریب می‌شوند، درست مثل خانه‌ای که رها و به یک ویرانه تبدیل می‌شود.
مشکلات مدیریتی و ضرورت همکاری محلی
مدیر انجمن غار و غارشناسی خراسان رضوی وضعیت فعلی برخی غارهای استان را این‌گونه تشریح کرد و گفت: در حال حاضر هر کسی می‌تواند با موتور یا خودرو خود به سمت غار حرکت کند و به راحتی وارد غار کرکس یا غار مزدوران یا هر غار دیگری بشود و بدون هیچ محدودیتی با کلنگ و تیشه حتی بخشی از غار را تخریب کند و برود. در حالی که طبق آیین‌نامه‌های کارشناسی کشور، از برخی غارها باید محافظت صورت بگیرد و حتی در مواردی درب آن‌ها بسته شود تا از هر گونه آسیب و تخریبی جلوگیری به عمل بیاید.
نظام‌دوست یکی از مشکلات اصلی را تغییر مداوم مدیران دانست و عنوان کرد: ما بارها برای استانداران و معاونان توضیح داده‌ایم که غارها چه اهمیتی دارند؛ اما با تغییر مدیران و مسئولان، دوباره باید از صفر همه چیز را توضیح دهیم که همین روند جلو اقدام‌های مهم و اساسی را می‌گیرد. در این زمینه منظور ما از حمایت، فقط مالی نیست. استانداری می‌تواند با دهیاران و شوراهای روستاهای اطراف غارها هماهنگ باشد. آن‌ها می‌توانند ارتباط میان مردم و متخصصان را برقرار کنند. وقتی مردم سهیم باشند، حفاظت از غارها هم بهتر انجام می‌شود. ۱۶ سال از فعالیت انجمن ما می‌گذرد و باید گفت همه کارها با همت مردم و بدون دریافت هیچ حقوقی پیش رفته است.
وی به شانزدهمین سال برنامه پاک‌سازی غارهای استان به مناسبت این روز با شعار «حفاظت از غار، پویایی و پایداری تنوع زیستی» اشاره کرد و گفت: این برنامه هر سال در سطح کشور برگزار می‌شود و امسال در روز جمعه ۴ مهر با حضور گروه‌های داوطلب، غار مغان به عنوان یک غار ۲۵۰میلیون ساله و از غارهای ارزشمند ایران پاک‌سازی خواهد شد و حضور علاقه‌مندان در چنین برنامه‌هایی می‌تواند فرصتی باشد برای اینکه اهمیت این پدیده‌ها را از نزدیک لمس کنند.
مدیر انجمن غار و غارشناسی خراسان رضوی در پایان ضمن انتقاد از رسانه‌ها تأکید کرد: قلم رسانه بسیار اثرگذار است؛ اما در این زمینه کار منسجم رسانه‌ای وجود ندارد تا بتواند به اهمیت غارها و نقش آن‌ها بپردازد و نبود کار تخصصی در این زمینه احساس می‌شود. وجود بانک اطلاعاتی درست رسانه‌ای می‌تواند در این زمینه بسیار مؤثر باشد. انتظار داریم رسانه‌ها موضوع غارها را به صورت مستمر پیگیری کنند تا ضمن آگاه‌سازی، این منابع ارزشمند ملی از بین نروند.