سیل‌های بی‌سابقه- هشدار طبیعت: در سال‌های اخیر، بارش‌های شدید و ناگهانی در نقاط مختلف جهان منجر به سیل‌هایی شده‌اند که خسارات انسانی و مالی گسترده‌ای به بار آورده‌اند:

هند و پاکستان: بارش‌های مونسونی در تابستان ۲۰۲۵ منجر به سیل‌هایی شد که بیش از یک‌هزار نفر را به کام مرگ کشاند. در ایالت پنجاب هند، بارش‌ها ۶۰ درصد بیشتر از میانگین بودند و میلیون‌ها نفر آواره شدند. زمین و محصولات هزاران کشاورز تخریب شد. در پاکستان، استان‌های خیبر پختونخوا و بلوچستان دچار تخریب زیرساخت‌ها شدند. متخصصان می‌گویند که تغییر اقلیم شدت و مقیاس باران‌های موسمی به گونه ای تغییر داده است که در حال حاضر هر دو کشور متحمل آسیبهای زیادی می‌شوند.

جنوب اسپانیا: در مارس ۲۰۲۵، بارش‌های شدید در منطقه والنسیا باعث جاری شدن سیل‌هایی شد که بیش از ۲۷۰ نفر را قربانی کرد. این سیل‌ها به دلیل هشدار دیرهنگام، خسارات سنگینی به بار آوردند. همچنین در ۲۹ اکتبر ۲۰۲۴ در منطقه والنسیا، بارش حدود ۴۹۱ میلی‌متر طی هشت ساعت در شهر چیوا ثبت شد که تقریباً معادل بارش سالانه و دوره بازگشت یک‌هزار ساله را نشان می‌دهد یا به‌عبارتی هر هزار سال یکبار چنین اتفاقی می‌تواند روی دهد و نشان از بی‌سابقه بودن رویدادهایی با چنین شدت را می‌دهد.

تگزاس، آمریکا: در ژوئیه ۲۰۲۵، بارش‌های ناگهانی در آستین باعث طغیان رودخانه گوادالوپ شد و بیش از ۱۳۵ نفر جان باختند. این حادثه مرگبارترین سیل داخلی ایالات متحده از سال ۱۹۷۶ تاکنون بود.

آتش‌سوزی‌های گسترده یکی از پیامدهای مخرب گرمایش جهانی است و در تابستان ۲۰۲۵ آتش‌سوزی‌های مهیب در جنوب اروپا، کانادا و غرب آمریکا رکوردهای جدیدی را برجای گذاشت. در یونان، ترکیه و قبرس، میزان انتشار گازهای ناشی از آتش‌سوزی‌ها به بالاترین سطح از سال ۲۰۰۷ رسید و در کانادا، بیش از ۱۸۰ میلیون تُن کربن از طریق آتش‌سوزی‌ها وارد جو شد. در کالیفرنیا، بیش از ۱.۲ میلیون هکتار جنگل در کمتر از دو ماه سوخت. در زاگرس و عرصه های چنگلی ایران نیز آتش سوزیها روند افزایشی در د دهه‌های اخیر (۲۰۰۰ تا ۲۰۲۰ نشان میدهند و افزایش شدت و فراوانی آتش‌سوزی‌ها به دلیل افزایش دما و کاهش رطوبت و ایجاد شرایط خشک در فصول گرم منجر به آتش سوزی‌های گسترده و بحرانی می‌شود. تاخیر در خاموش‌سازی، به دلیل کمبود امکانات و تجهیزات آتش‌نشانی و محدودیت دسترسی به برخی مناطق جنگلی کوهستانی نیز دامنه بحران و تخریب را افزایش می‌دهد.

گرمای بی‌سابقه و خشکسالی‌های شدید در شرق آسیا و جنوب اروپا در تابستان ۲۰۲۵ سبب شد که اسپانیا گرم‌ترین تابستان ثبت‌شده خود را با دمای میانگین ۲۴.۲ درجه سانتی‌گراد و رکورد ۴۵.۸ درجه در جنوب کشور تجربه کند. در ژاپن، چین و کره جنوبی، دمای هوا به بیش از ۴۲ درجه رسید و رکوردهای ملی شکسته شدند.

منطقه خاورمیانه با خشکسالی‌های شدید و کاهش منابع آب مواجه شده است و خشکسالی سال آبی ۱۴۰۳-۱۴۰۴ یکی از شدیدترین خشکسالی‌ها، همراه با دمای بیش از نرمال در ایران و منطقه، سبب خشکی بیش از پیش اغلب مناطق ایران و خاورمیانه شد. دریاچه ارومیه و تقریبا اغلب دریاچه های درون سرزمینی ایران، به پایین‌ترین سطح خود رسیده و اغلب خشک شده اند و بر اساس تصاویر ماهواره ای و مشاهدات محلی، دریاچه ارومیه به‌طور کامل خشک شده است. "بزرگترین دریاچه جهان" یا دریای خزر به پایینترین سطح خود رسیده و به‌تدریج بیم آن می‌رود که سواحل خشک آن تبدیل به کانون‌های گردوخاک در عرصه های شمالی کشور شود.

تعداد قابل توجهی از سدهای بزرگ کشور مانند سدهای واقع در استان تهران، خراسان رضوی و مرکزی به آستانه روز صفر آبی رسیده‌اند و حتی خطر آسیب رسیدن به ساختار بدنه سدها نیز وجود دارد. کلانشهر تهران در آستانه‌ «روز صفر» برای تامین آب از منابع سطحی قرار دارد و برداشت آب از منابع زیرزمینی آن با چنان سرعتی مواجه است که با بالاترین افت سطح منابع زیرزمینی و فرونشست زمین مواجه است. این وضعیت آینده ناپایداری را برای زمین و انسان ترسیم می‌کند. از طرفی در کشور به‌طور میانگین بیش از ۷۰ تا ۹۰ درصد آب مصرفی در بخش کشاورزی استفاده می‌شود که با کم بارشی و خشکسالی شدید سال جاری، در پی خشکسالی‌های چندین ساله، مواجه است و علاوه بر اثرات مخرب محیطی، سبب کاهش تولید محصولات کشاورزی و عامل مهمی در افزایش قیمت آنها بوده است. در سال جاری دولت مجبور به واردات میلیون‌ها تن گندم و سایر اقلام کشاورزی است.

در عراق سطح آب رودخانه‌های دجله و فرات کاهش یافته و شوری آب در اروندرود به حدی رسیده که تعدادی از گونه‌های دریایی از بین رفته‌اند. نخلستان‌های خوزستان آسیب جدی متحمل شده‌اند. در افغانستان خشکسالی باعث کاهش تولید کشاورزی و افزایش مهاجرت داخلی شده است. طبق برخی گزارش‌ها، مناطق غربی و مرکزی افغانستان در وضعیت بحرانی قرار دارند. در ترکیه استان‌های جنوب‌شرقی مانند دیاربکر و ماردین با کاهش شدید منابع آب مواجه‌اند و در برخی شهرها با محدودیت تامین آب شرب مواجه بوده و همچنین با فرونشست و شوری زمین‌های کشاورزی مواجه است.

تشنگی جو: پدیده‌ای پنهان اما مخرب

یکی از عوامل کمتر شناخته‌شده در تشدید خشکسالی‌ها، افزایش «تقاضای تبخیری جو» است. طبق مطالعه‌ای منتشر شده در ژورنال نیچر (Nature Climate Change)، جو زمین در حال «تشنگی» بیشتر است و حتی در مناطقی که بارندگی تغییر نکرده، به سبب افزایش نسبی دما، خشکسالی شدیدتر شده است. در آستین، تگزاس، بارش‌های ناگهانی پس از خشکی طولانی رخ دادند. این پدیده نتیجه‌ افزایش ظرفیت نگهداری رطوبت توسط جو گرمتر از معمول است. هوای گرم می‌تواند رطوبت بیشتری جذب کرده و سپس در رخدادهایی مانند طوفان‌های تندری شدید، حجم عظیمی از بارش را به ‌طور ناگهانی تخلیه کند. این رفتار باعث افزایش سیل‌های ناگهانی و هم‌زمان با خشکسالی‌های طولانی‌تر می‌شود، اتفاقی که در آستین روی داد و بیش از ۱۳۰ نفر را در تابستان جاری به کام مرگ کشاند. خشکسالی خود سبب خشکی لایه های خاک و کاهش نفوذپذیری آن می‌شود و در زمان بارش‌های شدید و سیل‌آسا، کاهش توان جذب و ایجاد گل و لای سبب تخریب بیشتر جریان‌های سیلابی می‌شود.

بررسی داده های ماهواره گریس (GRACE) که برای سنجش و تحقیقات تغییرات سطح آب‌های زیر زمینی کاربرد دارد و مورد استفاده محققین قرار می‌گیرد، نشانگر تشدید روند خشکی قاره‌ها و بحران آب‌های زیرزمینی در بسیاری از مناطق جهان است. مطالعه‌ای از دانشگاه ایالتی آریزونا با استفاده از داده‌های ماهواره‌های GRACE و GRACE-FO نشان میدهد که از سال ۲۰۰۲ تاکنون، خشکی قاره‌ها با سرعتی بی‌سابقه درحال افزایش است و ۶۸٪ از کاهش آب شیرین جهان ناشی از برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی است. این کاهش حجم آب و خروج آن از خشکی‌ها بر اثر تبخیر و روانه شدن آب‌ها به دریاها سهم بیشتری را نسبت به ذوب یخچال‌ها و مناطق قطبی در افزایش سطح ارتفاع آب اقیانوس‌ها نشان می‌دهد. مناطق بزرگی «خشکی‌های عظیم» در نیم‌کره‌ شمالی شکل گرفته‌اند که امنیت آبی میلیاردها نفر را تهدید می‌کنند.

مجموعه این رخدادها نشان می‌دهد که تغییر اقلیم دیگر یک تهدید آینده نیست، بلکه بحران حال حاضر جهانی است و در منطقه خاورمیانه و آسیای میانه و صغیر روند تغییر اقلیم و تخریب محیط از بسیاری دیگر شدیدتر است.

افزایش جمعیت، بهره‌برداری بی‌رویه از منابع طبیعی و ناکارآمدی سیاستگذاری‌های اقلیمی، جهان را به سمت نقطه‌ای بی‌بازگشت سوق می‌دهند. برای مقابله با این بحران، نیازمند اقداماتی فوری و هماهنگ در سطح جهانی، منطقه‌ای و ملی هستیم. تقویت سیستم‌های هشدار سریع و تاب‌آوری اقلیمی، اصلاح سیاست‌های مصرف آب و انرژی، سرمایه‌گذاری در احیای اکوسیستم‌ها و منابع طبیعی، آموزش عمومی و ارتقای آگاهی اقلیمی و همکاری منطقه‌ای برای مدیریت منابع آبی مشترک مانند دجله، فرات، هیرمند و ارس ضرورتی گریزناپذیر است. آینده زمین در گرو تصمیمات امروز است و اگر اکنون اقدام نشود فردا به احتمال زیاد دیر خواهد بود.

پیامدها در سلامت، اقتصاد و اکوسیستم

سلامت عمومی: گرمای شدید، آلودگی هوا و فشار بر منابع آب می‌تواند سلامت گروه‌های آسیب‌پذیر مانند کودکان، سالمندان و افراد دارای بیماری‌های مزمن را تهدید کند. افزایش موارد گرمازدگی، بیماری‌های مرتبط با دستگاه تنفسی و بیماری‌های منتقل شونده از طریق آب و غذا از جمله مخاطرات عمده‌اند.

امنیت غذایی و کشاورزی: تغییرات شدت و توزیع بارش به‌هم‌ریختگی در چرخه‌های کاشت، کاهش بازده محصول و افزایش نوسانات قیمت مواد غذایی را به همراه دارد. خشکسالی‌های طولانی و گرمای بالا منابع آبی کشاورزی را با مشکل مواجه می‌کند و استفاده بهینه و هوشمندانه از آب با اولویت بالا را ضروری می‌کند.

اقتصاد و زیرساخت‌ها: سیلاب‌ها، فرسایش خاک و آتش‌سوزی‌های گسترده به زیرساخت‌های شهری و روستایی آسیب می‌رسانند و هزینه‌های بازسازی و تقویت تاب‌آوری را افزایش می‌دهند. نقش خدمات شهری مانند مدیریت زباله، حمل‌ونقل، و انرژی در مواجهه با رویدادهای شدید به صورت مستقیم دچار اختلال می‌شود.

تنوع زیستی و اکوسیستم‌ها: تغییرات اکوسیستمی می‌تواند زیستگاه‌های حساس گونه‌ها را کاهش دهد، درست مانند از بین رفتن تالاب‌ها، جنگل‌های خشک و اکوسیستم‌های آبی که می‌توانند کارکردهای کربن-محور و حفظ آب را تحت‌تاثر قرار دهند.

دلایل اصلی افزایش شدت و فراوانی رویدادها شامل افزایش غلظت گازهای گلخانه‌ای و گرمایش جهانی، تغییر توزیع بارش و الگوهای جریان‌های جوی ناشی از گرمایش جو زمین، رشد جمعیت و فشار بر منابع آب و خاک و آسیب‌پذیری زیرساخت‌ها و نبود تاب‌آوری کافی.

راهکارهای علمی- عملی برای تداوم زندگی و تاب‌آوری

کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای: سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر، بهبود کارایی انرژی، تغییر ناوگان حمل‌ونقل به گزینه‌های پاک و استانداردسازی صنایع.

مقاوم‌سازی زیرساخت‌ها: طراحی سازه‌های مقاوم در برابر سیلاب، گرما و خشکسالی با استفاده از مواد پایدار، شهرسازی مبتنی بر داده‌های آب و هوایی، و اجرای طرح‌های سبز شهری.

مدیریت هوشمند منابع آب: شبکه‌های آبی با داده‌های پیش‌بینی هواشناسی و مدل‌های ذخیره‌سازی، بازچرخانی آب و کاهش هدررفت آب در sektorهای شهری و کشاورزی.

احیای اکوسیستم‌های کلیدی: حفاظت جنگل‌ها و تالاب‌ها، بازسازی مناطق آسیب‌دیده و ایجاد سامانه‌های حفاظت از زیست‌بوم‌های حساس برای کربن‌سنجی و کنترل سیلاب.

آموزش و اطلاع‌رسانی: آموزش عمومی در مدیریت گرمای شدید، رفتارهای پایدار در مصرف منابع و ارتقاء آگاهی درباره تغییرات اقلیم.