سیَلْک نام نخستین تمدن ایرانِ مرکزی در کاشان است. محوطهٔ باستانی سیلک که در منطقهٔ فین کاشان واقع شده قدمتی در حدود بیش از هشت هزار سال دارد. این تپه در اصل ویرانه‌های زیگورات باستانی ایران است. محوطه باستانی سیلک در جنوب غربی شهر کاشان، یکی از مهم‌ترین و کهن‌ترین مراکز تمدنی ایران محسوب می‌شود که تاکنون در چندین فصل کاوش، شواهد ارزشمندی از زندگی، صنعت و آیین‌های مردمان پیش تاریخی این منطقه به‌دست‌آمده است.
این محوطه نخستین‌بار در دهه ۱۳۰۰ خورشیدی توسط رومن گیرشمن، باستان‌شناس فرانسوی، شناسایی و کاوش شد و از آن زمان تاکنون در کانون توجه پژوهشگران داخلی و خارجی قرار دارد.سیلک به‌عنوان یکی از نخستین سکونتگاه‌های شهری در فلات مرکزی ایران، دارای لایه‌های فرهنگی متعددی از دوران نوسنگی تا آغاز دوره هخامنشی است. آثار معماری خشتی، سفال‌های منقوش، ابزارهای صنعتی و شواهد تدفین انسانی از جمله یافته‌هایی هستند که در کاوش‌های مختلف این محوطه شناسایی شده‌اند.در سال‌های اخیر، طرح بازنگری سیلک باهدف ساماندهی علمی، مستندسازی دقیق و پاسخ به پرسش‌های تخصصی باستان‌شناسی آغاز شده و تاکنون سه مرحله از آن اجرا شده است. این طرح با همکاری پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، موزه ملی ایران، پژوهشکده باستان‌شناسی کشور و دانشگاه کاشان در حال انجام است.فصل چهارم از سومین مرحله این طرح، با تمرکز بر شناخت دقیق‌تر لایه‌های فرهنگی و صنعتی سیلک، در حال اجراست و تاکنون نتایج قابل‌توجهی از جمله شناسایی ساختارهای صنعتی، تدفین انسانی و شواهدی از نظام اداری و توزیع جیره در دوره‌های پیش تاریخی به‌دست‌آمده است.
کشف تدفین کودک پنج‌ساله در چاله خانگی سیلک
محوطه سیلک به‌عنوان یکی از پایگاه‌های مهم مطالعات باستان‌شناسی در ایران، ظرفیت بالایی برای معرفی تاریخ و تمدن ایران‌زمین به گردشگران داخلی و خارجی دارد و ادامه کاوش‌ها در این منطقه می‌تواند ابعاد تازه‌ای از حیات اجتماعی و فناوری‌های باستانی را روشن سازد.
جواد حسین‌زاده ساداتی، باستان‌شناس و مدیر مجموعه سیلک کاشان با اشاره به آغاز فصل چهارم از سومین مرحله طرح بازنگری سیلک، از کشفیات مهمی در این فصل خبر داد که ابعاد تازه‌ای از حیات صنعتی، فرهنگی و آیینی در این محوطه باستانی را روشن می‌سازد.
وی اظهار داشت: در این فصل از کاوش‌ها که با مجوز پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری و همکاری پژوهشکده باستان‌شناسی کشور، موزه ملی ایران و گروه باستان‌شناسی دانشگاه کاشان در حال انجام است، تمرکز بر شناخت دقیق‌تر لایه‌های فرهنگی و صنعتی سیلک از دوران نوسنگی تا ابتدای دوره هخامنشی بوده است.
حسین‌زاده ساداتی با اشاره به یکی از یافته‌های تأثیرگذار این فصل گفت: در جریان کاوش در یکی از چاله‌های خانگی که پیش‌تر برای دفع زباله‌های روزمره استفاده می‌شده، تدفین یک کودک پنج تا شش‌ساله کشف شد. اسکلت کودک شامل ستون فقرات، دنده‌ها و استخوان‌های دست به‌صورت نسبتاً سالم باقی‌مانده و هنوز مطالعات تخصصی بر روی آن آغاز نشده است.مدیر مجموعه سیلک کاشان ادامه داد: بر فراز جسد، یک خشت به‌صورت مورب قرار داده شده که به‌عنوان لحد عمل می‌کرده است. برخلاف تصور رایج، استفاده از لحد مختص آیین‌های اسلامی نیست، بلکه در بسیاری از فرهنگ‌ها از مصالحی چون چوب، خشت یا سنگ برای این منظور استفاده می‌شده است.
شناسایی کارگاه فلزگری و فناوری استحصال نقره از سرب در سیلک کاشان
وی به کشفیات صنعتی این فصل اشاره کرد و افزود: در لایه‌ای متعلق به دوره سوم سیلک که حدود ۵۵۰۰ تا ۵۳۰۰ سال پیش‌قدمت دارد، بقایای یک کارگاه فلزگری با ابعاد حدود ۲.۵ در ۳ متر شناسایی شد. این کارگاه شامل اجاقی نعل‌اسبی شکل با آثار حرارت‌دیدگی، خاک سرخ حرارت‌دیده، سفال‌های شکسته و ابزارهای سنگی مانند سندان، چکش و سنگ‌های ساینده است.
حسین‌زاده خاطرنشان کرد: این ابزارها دارای سایش و فرم خاصی هستند که نشان‌دهنده کاربردهای متنوع در فرایند ذوب، شکل‌دهی و پرداخت فلزات بوده‌اند. همچنین سنگ‌هایی با کاربرد گود کردن ظروف نیز در کنار این ساختار یافت شده‌اند که نشان از تنوع فعالیت‌های صنعتی در این محوطه دارد.
مدیر مجموعه سیلک با اشاره به یکی از فناوری‌های پیشرفته صنعتگران سیلک گفت: در این فصل شواهدی از روش استحصال نقره از سرب به دست آمده که قدمت آن به حدود ۵۸۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. در این روش، پودر استخوان حیواناتی چون گاو، گوسفند و پرندگان درون ملاقه‌ای با سرب ذوب‌شده ترکیب می‌شده و بافت اسفنجی استخوان، سرب را جذب کرده و نقره خالص در سطح باقی می‌مانده است.
شواهدی از سازمان اجتماعی و توزیع جیره در تمدن ۵۵۰۰ ساله سیلک
وی یادآور شد: این فرایند نشان‌دهنده درک دقیق صنعتگران سیلک از خواص فیزیکی و شیمیایی عناصر بوده و گواهی بر پیشرفت متالورژی در این تمدن است.حسین‌زاده با بیان شواهدی از ساختارهای اجتماعی و اداری در دوره سیلک ۳ اعلام کرد: در لایه‌ای متعلق به حدود ۵۵۰۰ سال پیش، تعداد زیادی سفال‌های لبه‌دار و سینی‌های کشف شده که به نظر می‌رسد برای توزیع جیره غذایی مانند آرد یا نان به کارگران ساختمانی استفاده می‌شده‌اند.
مدیر مجموعه سیلک اضافه کرد: این شواهد نشان‌دهنده وجود یک مرکز اداری منسجم در دوره سیلک ۳ است که جمعیت زیادی را ساماندهی و تغذیه می‌کرده و از ظروف خاصی برای پرداخت مزد یا جیره استفاده می‌شده است.
وی با اشاره به اهداف بلندمدت طرح بازنگری سیلک گفت: این طرح که نخستین مرحله آن توسط روانشاد صادق ملک شهمیرزادی از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴ انجام شد و مرحله دوم آن به سرپرستی حسن فاضلی نشلی در سال‌های ۱۳۸۷ و ۱۳۸۸ ادامه یافت، اکنون در سومین مرحله خود قرار دارد که از سال ۱۴۰۱ آغاز شده و فصل چهارم آن در جریان است.حسین‌زاده خاطرنشان کرد: هدف اصلی این مرحله، پاسخ به پرسش‌های تخصصی باستان‌شناسی منطقه مرکزی ایران و فراهم‌سازی شرایط نمایش آثار برای بازدیدکنندگان داخلی و خارجی است. امیدواریم در پایان این فصل، شناخت دقیق‌تری از حیات ساکنان سیلک در آخرین مراحل سکونت در این محوطه ارزشمند حاصل شود.