سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): ایده تأسیس «خانه شعر و ادبیات» در قم مدت‌هاست محل بحث در میان اهالی فرهنگ است. قم به‌عنوان شهری با سابقه پررنگ در شعر و داستان، انجمن‌ها و محافل پرشماری دارد، اما پرسش این است که آیا وجود چنین خانه‌ای می‌تواند به انسجام و ارتقای فعالیت‌های ادبی کمک کند یا تنها به نهادی موازی و کم‌اثر بدل خواهد شد؟ از سوی دیگر آیا با وجود انجمن‌ها و نهادهای متعدد در قم، تأسیس «خانه شعر و ادبیات» ضرورتی دارد یا خیر؟ این موضوع از آن جهت اهمیت دارد که قم به‌واسطه جایگاه حوزوی، جمعیت دانشجویی و سابقه فرهنگی خود، همواره یکی از کانون‌های اصلی تولید شاعر و نویسنده در کشور بوده و تصمیم‌گیری درباره ایجاد چنین نهادی می‌تواند مسیر فعالیت‌های ادبی استان را در دهه‌های آینده تحت تأثیر قرار دهد.
برای واکاوی این مسئله، با چند تن از فعالان فرهنگی و ادبی استان گفت‌وگو کردیم: محمدرضا جوان‌آراسته (کارشناس فرهنگی و معلم نویسندگی)، سید محمدجواد شرافت (شاعر)، سمیه سلطان‌پور (فعال فرهنگی و نویسنده داستان و ناداستان)، ایمان نریمانی (فعال فرهنگی) محمدحسین آل‌مجتبی (شاعر و داستان‌نویس) و مرتضی اخوی (فعال فرهنگی در حوزه کتاب و نشر).
نهادهای موجود و وضعیت فعلی
دیدگاه‌های این چند نفر که هرکدام تجربه‌ای متفاوت از فضای ادبی قم دارند، تصویری چندوجهی از فرصت‌ها، چالش‌ها و ضرورت یا عدم ضرورت تأسیس خانه شعر و ادبیات در قم به دست می‌دهد. نهادهای موجود و وضعیت فعلی بررسی دیدگاه فعالان فرهنگی و ادبی نشان می‌دهد که قم از دیرباز دارای محافل و انجمن‌های ادبی پرشمار بوده است. نهادهای رسمی مانند اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، حوزه هنری، دفتر تبلیغات اسلامی، سازمان فرهنگی و اجتماعی شهرداری و کانون پرورش فکری، در کنار انجمن‌ها و گروه‌های مردمی همچون انجمن ادبی محیط، مشکات، ماها، پیرنگ، یکشنبه‌های داستانی، عصر ناداستان و ده‌ها محفل دیگر، ساختار اصلی فعالیت‌های ادبی استان را شکل داده‌اند. این گستردگی باعث شده که قم به‌طور مستمر نسل‌های تازه‌ای از شاعران و نویسندگان را به جامعه ادبی کشور معرفی کند و در سطح ملی جایگاهی فعال داشته باشد.
دیدگاه منتقدین ضرورت ایجاد خانه شعر و ادبیات
به اعتقاد جوان‌آراسته، این خانه حتی در تهران هم نتوانسته اثرگذاری چشمگیری داشته باشد و در استان قم نیز ضرورتی ندارد. او معتقد است که انجمن‌ها کارکرد واقعی‌تر و تأثیرگذارتری دارند و خانه در بهترین حالت تنها باید زیرساختی برای حمایت از فعالیت‌های موجود باشد، نه رقیب آن‌ها.
در حال حاضر فضای ادبی استان بر پایه فعالیت نهادهایی همچون حوزه هنری، مدرسه اسلامی هنر، محافل مستقل مانند محفل طنز «قمپز»، نشست‌های پراکنده شهر کتاب و گاه جلسات خانه کتاب و دنیای کتاب شکل گرفته است. به باور محمدرضا جوان‌آراسته، این مجموعه‌ها هرچند گسترده یا متمرکز نیستند، اما بستر اصلی فعالیت‌های ادبی را تشکیل می‌دهند و تاکنون نبود خانه شعر و ادبیات در استان به‌عنوان یک خلأ جدی احساس نشده است.
او تأکید کرد که خانه شعر و ادبیات در اصل باید یک زیرساخت و بستر برای دیگر مجموعه‌ها باشد، نه نهادی متولی یا موازی که خود به برگزاری کلاس یا انتشار آثار بپردازد.
وی با اشاره به تجربه تهران معتقد است که حتی در پایتخت نیز این خانه اثرگذاری چندانی ندارد و ضرورت ایجاد آن در استان احساس نمی‌شود. به نظر او، آنچه بیش از «خانه» اهمیت دارد، تقویت انجمن‌های ادبی است که نقش مستقیم‌تری در شبکه‌سازی و تولید محتوا دارند. با این حال، اگر چنین مرکزی در استان شکل بگیرد، باید کارکردی پلتفرمی داشته باشد. فراهم کردن فضای نشست‌ها، سالن اجتماعات و کتابخانه برای فعالان ادبی و اتصال به نهادهای شهری مانند شهرداری. در این صورت، خانه می‌تواند به‌عنوان پایگاهی خدمت‌رسان به نهادهای فرهنگی و ادبی معنا پیدا کند، مشروط به آنکه دسترسی آسان، مدیریت مقبول و رویکرد حمایتی و نه رقابتی در ساختار آن لحاظ شود.
خانه شعر و ادبیات در قم نقش «چتر حمایتی» ایفا کند
فضای شعر و ادبیات قم به‌گفته سید محمدجواد شرافت، شاعری با بیش از دو دهه حضور فعال، از اوایل دهه هشتاد تاکنون با حضور پررنگ انجمن‌ها و محافل متنوع شکل گرفته است.
او بیان کرد: در قم، چه در قالب نهادهای رسمی مانند ارشاد، حوزه هنری، دفتر تبلیغات اسلامی و بسیج هنرمندان و چه در قالب محافل مردمی چون انجمن ادبی محیط یا انجمن مشکات، جلسات شعر و نقد به‌طور مستمر برگزار شده و همچنان ادامه دارد. به‌گونه‌ای که در برهه‌هایی تقریباً هر روز هفته امکان حضور در جلسه شعری وجود داشته و حاصل آن معرفی نسل‌های تازه‌ای از شاعران به جامعه‌ی ادبی کشور بوده است.
او با اشاره به نقش پررنگ استادان بزرگی چون محمدعلی مجاهدی، فضای شعر قم را «یکدست و پویا» می‌داند و معتقد است: نبود خانه شعر و ادبیات در قم خلائی ایجاد نکرده، زیرا نیازهای اصلی جامعه ادبی از طریق همین انجمن‌ها و محافل برطرف می‌شود. با این حال، شرافت اذعان می‌کند که خانه شعر و ادبیات در صورت تأسیس، می‌تواند نقشی فراتر از انجمن‌ها برعهده گیرد؛ به‌ویژه در پیگیری امور صنفی شاعران نظیر بیمه، وام یا اشتغال که انجمن‌ها معمولاً توانایی حقوقی آن را ندارند.
به باور او، اگر این خانه بخواهد همانند سایر محافل صرفاً جلسات شعرخوانی برگزار کند، فعالیتی موازی و بی‌اثر خواهد بود. اما در صورتی که جایگاهی حقوقی پیدا کند و بتواند نقش «چتر حمایتی» برای تمام جریان‌های شعری (از عاشقانه و آیینی تا انقلابی، سپید و ترانه) ایفا کند، نه‌تنها ضرورتی تازه در فضای قم پیدا خواهد کرد بلکه می‌تواند کمبودهایی مانند نبود متولی جدی برای شعر نو را نیز جبران کند. در چنین صورتی، خانه شعر به‌مثابه نهادی پدرانه و همبسته، می‌تواند ضمن حمایت صنفی از شاعران، زمینه رشد متوازن همه سبک‌ها و سلیقه‌ها را فراهم سازد.
دیدگاه موافقان ضرورت ایجاد خانه شعر و ادبیات
سمیه سلطان‌پور، فعال فرهنگی و نویسنده، با تأکید بر اینکه تجربه‌اش بیشتر در حوزه داستان و ناداستان است، درباره وضعیت ادبی قم گفت: ارگان‌های متعددی از جمله حوزه هنری، دفتر تبلیغات اسلامی، اداره ارشاد، شهرداری، کانون پرورش فکری و نهاد کتابخانه‌ها در کنار انجمن‌های دانشگاهی و خصوصی همچون «ماها»، «پیرنگ»، «اقالیم» و «بیت امام» در عرصه ادبیات داستانی فعال‌اند. با وجود جمعیت گسترده دانشجویی و حوزوی و استعدادهای فراوان ادبی، این فعالیت‌ها به دلیل پراکندگی و وابستگی به افراد و قراردادهای کوتاه‌مدت، نتوانسته‌اند پاسخگوی کامل نیازهای علاقه‌مندان باشند.
او نبود «خانه شعر و ادبیات» را از این منظر خلأی جدی می‌داند، زیرا بسیاری از برنامه‌ها خصوصی و بسته‌اند و علاقه‌مندان نمی‌توانند برای آموزش و رشد خود روی تقویمی منظم و قابل اتکا حساب کنند.
به باور سلطان‌پور، ایجاد خانه شعر و ادبیات در قم می‌تواند تحولی مثبت باشد، اما تنها در صورتی که رویکردی هوشمندانه داشته باشد و به رقیب نهادهای موجود بدل نشود. اولویت اصلی این خانه باید تربیت نسل تازه نویسندگان، ارتقای دانش نویسندگان قدیمی و ایجاد شبکه ارتباطی مؤثر میان نویسندگان و ناشران باشد، نه انتشار آثار مستقل؛ چرا که قم خود شهری با ده‌ها انتشارات فعال است.
او تفاوت خانه با انجمن را در گستره و شمول آن می‌بیند. انجمن محفلی محدود و همفکر است، در حالی که خانه باید فضایی برای تضارب آرا و همزیستی طیف‌های متنوع ادبی باشد. از دید او، چنین مرکزی تنها زمانی موفق خواهد شد که مدیریتی مستقل از نهادهای دولتی و حوزوی، با نگاهی پدرانه و مادرانه، بی‌طرفی سیاسی و شناخت دقیق از نیازهای ادبی شهر بر آن حاکم باشد؛ مدیریتی که بتواند همه گروه‌های شعر، داستان و ناداستان را زیر یک سقف گرد آورد و هم‌زمان با ارگان‌های فرهنگی شهر رابطه‌ای دوستانه و سازنده داشته باشد.
کتابخانه‌های عمومی بهترین محل برای استقرار خانه شعر و ادبیات
به گفته ایمان ریمانی فعال حوزه کتاب، فضای ادبی قم در سال‌های اخیر با حضور گسترده نهادها و انجمن‌های متنوع اداره می‌شود؛ از جمله اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، حوزه هنری، اداره کل کتابخانه‌های عمومی، سازمان فرهنگی و اجتماعی شهرداری، معاونت هنری دفتر تبلیغات اسلامی و کانون نویسندگان قم. در کنار این‌ها، مراکز دیگری همچون انجمن شعر حوزه و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نیز فعال‌اند. با وجود این گستردگی، او مهم‌ترین چالش فضای ادبی استان را «تعدد، بی‌نظمی و نبود نقشه راه» می‌داند که سبب شده فعالیت‌ها موازی، کوتاه‌مدت و اغلب فاقد انسجام باشد.
به باور او، نبود خانه شعر و ادبیات دقیقاً از همین زاویه یک خلأ محسوب می‌شود؛ چرا که چنین مرکزی می‌تواند حلقه وصل نهادهای فرهنگی باشد و با پرهیز از باندبازی‌ها و نگاه ایدئولوژیک، مرجع و راهنمایی برای سامان‌دهی فعالیت‌های ادبی و هدایت ظرفیت‌ها در مسیر درست باشد.
وی تأکید کرد: ضرورت اصلی تأسیس خانه شعر و ادبیات در قم، ایجاد پایگاهی ویژه برای شاعران و نویسندگان است؛ مکانی خودمانی و فرهنگی که جایگزین پراکندگی فعلی در کتابخانه‌ها، کتاب‌فروشی‌ها و کافه‌ها شود. از نظر او، کارکرد اولویت‌دار چنین مرکزی، ایجاد هماهنگی و نقشه راه مشترک برای فعالان ادبی، جلوگیری از دوباره‌کاری و پوشش ظرفیت‌های مغفول شهرستان‌هایی چون کهک و جعفرآباد است.
نریمانی پیشنهاد داد: ساختار این خانه به‌گونه‌ای طراحی شود که نمایندگانی از کارشناسان فرهنگی نهادهای مختلف در آن حضور داشته باشند و هم‌افزایی شکل بگیرد.
او مکان کتابخانه‌های عمومی را بهترین محل برای استقرار خانه می‌داند، چرا که کتابخانه‌ها ذاتاً پاتوق نویسندگان و شاعران هستند و ارتباط گسترده‌ای با عموم مردم در همه مناطق استان دارند؛ بنابراین خانه شعر در دل کتابخانه می‌تواند حلقه‌ای واسط میان مردم و هنرمندان و زمینه‌ساز غنی‌تر شدن آثار ادبی و تقویت فضای فرهنگی قم باشد.
محمدحسین آل‌مجتبی هم با تأکید بر ظرفیت‌های انسانی ممتاز قم، گفت: در استان قم علی‌رغم ظرفیت‌های فراوان انسانی (حضور شاعران و نویسندگان تراز اول ملی) متاسفانه تمام فعالیت‌های فرهنگی محدود است به حوزه‌هنری و دفتر تبلیغات اسلامی، این باعث می‌شود شهر مقدس قم که ظرفیت‌های انسانی ممتازی دارد و حتی با پایتخت هم‌ترازی می‌کند، به نسبت استان تهران ظهور و بروز کمتری داشته باشد.
وی، نبود خانه شعر و ادبیات را دلیل اصلی عقب‌ماندن این شهر نسبت به تهران می‌داند. به عنوان مثال پس از واقعه ۷ اکتبر در تهران حداقل ۲۰ برنامه شب شعر توسط نهادهای مختلف برگزار شد و هر شاعر حداقل در سه جلسه شعرخوانی کرد. اما شهر قم با وجود هم‌ترازی شاعران و حتی به گواه برخی اساتید موقعیت ممتازتر نسبت به تهران فقط یک جلسه مشترک بین حوزه هنری و دفتر تبلیغات برگزار شد که شاعران بدون دعوت و با ارسال شعر به شعرخوانی پرداختند. (بدیهی است که بسیاری از هنرمندان ممتاز به درست یا غلط ارسال شعر برای شعرخوانی را دون شان خود می‌دانستند).
به باور او، خانه شعر و ادبیات باید با ایجاد تنوع در برنامه‌ها، فراهم کردن فرصت برای همه طیف‌ها و تشکیل بخش‌های تخصصی (شعر، داستان، نوحه و نمایشنامه / فیلمنامه) جایگاه قم را تثبیت کند. همچنین هماهنگی با رسانه‌ها، راه‌اندازی نشریات تخصصی و همکاری با نهادهای مذهبی و فرهنگی را از ضرورت‌های چنین مرکزی می‌داند. او اضافه می‌کند: تنوع‌بخشی به جلسات، ایجاد فرصت‌های فرهنگی جدید و حضور گسترده‌تر طیف‌های ادبی می‌تواند از ضرورت‌های چنین خانه‌ای در قم باشد.
وی گفت: متاسفانه هنرمندان قمی به علت عدم وجود مجالی برای هنرنمایی به عزلت روی آورده‌اند. قم با حضور اساتید مجرب که سال‌های سال در حوزه‌ی شعر و داستان با کمترین امکانات و حتی بعضاً با امکانات شخصی اقدام به برگزاری جلسات و آموزش نسل جوان می‌کنند (مثل جلسه‌ی محیط که حدود ۵۰ سال است در منزل شخصی استاد مجاهدی برگزار می‌شود) و نیز با وجود حوزه هنری و مدرسه اسلامی هنر، عملاً نیازی به فضای آموزشی احساس نمی‌شود. اما دوری از رسانه و برنامه‌های فرهنگی بزرگ مثل محرم‌شهر در قم باعث شده بسیاری از هنرمندان یا به پایتخت مهاجرت کنند یا دائماً در رفت و آمد باشند.
این شاعر آیینی تصریح کرد: انجمن ادبی فعالیت‌های محدود به یک طیف و سلیقه‌ی خاص و با موضوع خاص و با محدودیت مخاطب است. اما خانه قرار است همه طوایف ادبی را زیر پرچم خود متحد کند و از همه ظرفیت‌ها استفاده کند. خانه شعر و ادبیات تهران با برگزاری ضیافت‌های افطاری در ماه مبارک رمضان، ضبط برنامه‌های مصاحبه با شاعران و نویسندگان و برنامه‌های صنفی گوناگون الگوی خوبی است. استان قم در دو رشته ادبی شعر و داستان در سطح ممتاز کشوری است و در سطح نوحه و نمایشنامه - فیلمنامه در حال رشد است. لازم است برای حمایت از هنر قم خانه ادبیات با چهار اتاق تشکیل شود: اتاق شعر، اتاق داستان، اتاق نوحه، اتاق نمایشنامه و فیلمنامه.
تأسیس خانه شعر و ادبیات ضرورتی قطعی دارد
مرتضی اخوی، کارشناس فرهنگی هم معتقد است که با وجود فعالیت‌هایی که در نهادهایی مانند حوزه هنری استان قم، سازمان تبلیغات، کانون پرورش فکری و شبکه کتابخانه‌های عمومی انجام می‌شود، همچنان نبود «خانه شعر و ادبیات» در قم یک خلأ جدی به شمار می‌آید.
او گفت: هرچند کتابفروشی‌های معتبر و تشکل‌های خودمختار نیز جلساتی مانند رونمایی کتاب، نقد آثار و شعرخوانی برگزار می‌کنند، اما این فعالیت‌ها پراکنده و محدود است و نمی‌تواند جای یک نهاد محوری را بگیرد. از نگاه او، خانه شعر و ادبیات می‌تواند بستری پایدار برای کشف و پرورش استعدادهای جوان، برگزاری نشست‌های منظم شعر و نقد، حضور مستمر استادان برجسته و ایجاد انسجام در فضای ادبی قم باشد؛ امری که در شرایط فعلی تا حد زیادی مغفول مانده است.
به باور او، تأسیس چنین خانه‌ای ضرورتی قطعی دارد، چراکه علاوه بر تربیت نسل جدید شاعران و نویسندگان، می‌تواند برگزاری جشنواره‌ها و رویدادهای فرهنگی، ترویج کتابخوانی، حمایت از ادبیات معاصر و تقویت فضای هنری قم را به عهده گیرد.
او تأکید کرد: خانه شعر و ادبیات به دلیل امکان دریافت حمایت‌های نهادی و سازمانی، ظرفیت و امکاناتی بسیار بیشتر از یک انجمن ادبی خواهد داشت و از این رو ضرورت آن بیشتر احساس می‌شود.
اخوی پیشنهاد کرد که این خانه در ساختمانی با دسترسی مناسب برای شهروندان راه‌اندازی شود، مدیر آن فردی باتجربه و اخلاق‌مدار باشد، کادر متخصص و متعهد به کار گرفته شود و از حضور اساتید کشوری و استانی در اداره فعالیت‌هایش بهره گیرد. چنین ساختاری، به اعتقاد او، می‌تواند نقشی اساسی در بالندگی فضای فرهنگی قم ایفا کند.
تعیین جایگاه «خانه شعر و ادبیات» در قم به چگونگی طراحی و مدیریت آن وابسته است
از مجموع دیدگاه‌ها می‌توان دریافت که فضای ادبی قم دارای زیرساخت‌ها، نهادها و انجمن‌های فعال بسیاری است و در بُعد محتوایی و آموزشی دچار کمبود جدی نیست. اما اختلاف نظرها درباره ضرورت ایجاد خانه شعر و ادبیات به دو رویکرد بازمی‌گردد: مخالفان، خانه را نهادی زائد یا حداقل غیرضروری می‌دانند و اعتقاد دارند که انجمن‌ها و محافل موجود نیازها را برآورده کرده‌اند. موافقان، این خانه را ضرورتی برای ایجاد انسجام، نظم، برنامه‌ریزی و حمایت صنفی از شاعران و نویسندگان قلمداد می‌کنند. به این ترتیب، تعیین جایگاه «خانه شعر و ادبیات» در قم به چگونگی طراحی و مدیریت آن وابسته است. اگر تنها به محافل موجود شباهت داشته باشد، تکراری و کم‌اثر خواهد بود؛ اما اگر بتواند مرجعی مستقل، هماهنگ‌کننده و حامی امور صنفی و شبکه‌سازی باشد، می‌تواند خلأی مهم در فضای فرهنگی قم را پر کند.
∎