در جهان امروز، مفهوم هویت ملی به‌عنوان یکی از ارکان شخصیت فردی و جمعی در دوره‌ی کودکی، اهمیتی دوچندان یافته است. کودکان به عنوان شهروندان آینده، نیازمند آموزش دقیق، مستمر و نظام‌مند درباره سرزمین، جغرافیا، و نمادهای ملی خود هستند. در ایران، مسئله جزایر سه‌گانه خلیج فارس (تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی) یکی از حساس‌ترین چالش‌های ژئوپلیتیکی به‌شمار می‌رود، با این‌حال، در سال‌های اخیر، شاهد فقدان پرداخت رسمی، رسانه‌ای و آموزشی به این موضوع در سیاست‌گذاری فرهنگی و تربیتی کشور هستیم. این مقاله با رویکرد میان‌رشته‌ای، تاثیر نادیده‌انگاشتن این مسئله را بر هویت ملی کودکان ایرانی از منظر حقوق کودک، روان‌شناسی رشد و جامعه‌شناسی آموزش بررسی می‌کند. یافته‌ها نشان می‌دهد این غفلت نهادی، علاوه بر تضعیف تعلق‌خاطر ملی، نوعی سردرگمی هویتی و بی‌تفاوتی نسلی نسبت به تمامیت ارضی را به دنبال دارد.
«هویت ملی» نیز ذیل مفهوم کلی «هویت» تعریف می‌شود و بر مبنای تفاسیر کمیته حقوق کودک، بخشی از مصالح عالیه کودک است
در زیست‌جهان کودک امروز، جغرافیای وطن تنها نقشه‌ای در کتاب درسی نیست؛ بلکه ساختاری ذهنی، عاطفی و وجودی است که با واژگانی همچون «سرزمین»، «خانه»، «مرز» و «تاریخ» ساخته می‌شود. هرگاه دولت و جامعه در ارائه این واژگان کوتاهی کنند، کودک ناچار خواهد بود معنای وطن را از طریق منابع جایگزین، مانند رسانه‌های فرامرزی یا محتوای دیجیتال بسازد؛ منابعی که لزوماً در جهت تقویت هویت ملی او عمل نمی‌کنند. مسئله جزایر سه‌گانه ایرانی خلیج فارس، نه‌تنها یک موضوع حقوق بین‌الملل یا دیپلماسی منطقه‌ای است، بلکه بُعد مهمی از هویت سرزمینی ملت ایران به‌شمار می‌رود. اما فقدان پرداخت آموزشی و رسانه‌ای به این جزایر، به‌ویژه در سطوح کودک و نوجوان، به‌گونه‌ای نظام‌مند در حال حذف آنان از حافظه‌ی نسلی است.
هویت ملی، مجموعه‌ای از ادراکات، ارزش‌ها و احساسات مرتبط با کشور، سرزمین، زبان، فرهنگ و تاریخ مشترک است که از سنین پایین، از طریق نظام آموزشی، رسانه، خانواده و تعاملات اجتماعی در کودک شکل می‌گیرد. مطابق با نظریه «اریکسون»، دوره‌ی میانی کودکی (۶ تا ۱۲ سال) دوران شکل‌گیری حس تعلق و هویت اجتماعی است. مطابق ماده هشت پیمان‌نامه حقوق کودک سازمان ملل (۱۹۸۹)، دولت‌ها موظف‌اند هویت کودکان، از جمله تابعیت، نام، و روابط خانوادگی آنان را حفظ کرده و در صورت آسیب‌دیدن، آن را احیا کنند. «هویت ملی» نیز ذیل مفهوم کلی «هویت» تعریف می‌شود و بر مبنای تفاسیر کمیته حقوق کودک، بخشی از مصالح عالیه کودک است.
دولت مکلف است آموزش رایگان و مبتنی بر مصالح عالیه را برای همه کودکان فراهم کند
بر اساس تحلیل‌های نظریه‌پردازانی چون پائولو فره‌ره و جان دیویی، آموزش یکی از قدرتمندترین ابزارهای ساخت هویت است. در سطح عملی نیز، مطالعات تطبیقی در کشورهای اسکاندیناوی، ژاپن و کره جنوبی نشان داده‌اند که آموزش دقیق جغرافیا و تاریخ ملی در دوره ابتدایی، تاثیر مستقیمی بر انسجام ملی کودکان داشته است. مطابق اصل ۳۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و ماده ۶ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان (۱۳۹۹)، دولت مکلف است آموزش رایگان و مبتنی بر مصالح عالیه را برای همه کودکان فراهم کند. در این چارچوب، آموزش مفاهیم هویتی و سرزمینی مانند جزایر سه‌گانه، بخشی از تکلیف دولت است.
مطالعات روان‌شناسی شناختی نشان می‌دهد که حذف یک موضوع از محتوا، نه‌تنها موجب ناآگاهی، بلکه نوعی تلقی ضمنی از بی‌اهمیتی آن در ذهن کودک شکل می‌دهد.
مطالعه تطبیقی بر محتوای کتب درسی دوره ابتدایی و متوسطه (ویژه سال‌های ۱۴۰۰–۱۴۰۳) نشان می‌دهد در هیچ‌یک از دروس جغرافیا، تاریخ، مطالعات اجتماعی یا فارسی، اشاره‌ای مستقیم به اهمیت ژئوپلیتیکی یا هویتی جزایر سه‌گانه نشده است. این امر، برخلاف بندهای ۲ و ۵ سند تحول بنیادین آموزش و پرورش است که تاکید بر «تقویت هویت اسلامی-ایرانی» دارند. مطالعات روان‌شناختی نشان می‌دهد حذف یک موضوع از محتوا، نه‌تنها موجب ناآگاهی است، بلکه نوعی تلقی ضمنی از بی‌اهمیتی آن در ذهن کودک شکل می‌دهد. در این زمینه، سکوت درباره جزایر سه‌گانه، به مثابه انکار تدریجی وجود آن‌ها در ناخودآگاه نسل جدید عمل می‌کند. بررسی میدانی که در سال ۱۴۰۲ توسط انجمن علمی حقوق کودک ایران در ۱۰ مدرسه ابتدایی در سه استان جنوبی (هرمزگان، بوشهر، کرمان) انجام شد، نشان داد ۷۲ درصد از دانش‌آموزان کلاس پنجم و ششم اطلاعی از نام یا جایگاه جزایر سه‌گانه ندارند.
این درحالی است که کودکان همان سن، اطلاعات زیادی درباره کشورها، برندها و مکان‌های غیرملی از طریق فضای مجازی دارند. نادیده‌گرفتن رسمی و عمومی مسئله جزایر سه‌گانه ایرانی، فراتر از یک خطای دیپلماتیک، غفلتی تربیتی و فرهنگی با پیامدهای ژرف بر ذهن و روان کودکان ایران است. این مسئله، موجب کاهش تعلق سرزمینی، بی‌تفاوتی نسلی، و تضعیف هویت ملی در نسل آینده خواهد شد. در دورانی که جنگ‌ها از مرزهای نظامی به جبهه‌های روانی و فرهنگی منتقل شده‌اند، حذف جزایر از ذهن کودک، خط مقدم از دست دادن وطن در قلب‌های فرداست. پیشنهادهای موجود در این موضوع چیست؟
۱. بازنگری در کتاب‌های درسی دوره ابتدایی با افزودن محتوای درباره جزایر سه‌گانه؛
۲. طراحی محتوای چندرسانه‌ای کودکانه (پویانمایی، بازی، داستان) با محوریت جزایر ایرانی؛
۳. برگزاری جشنواره «کودک و سرزمین» در سطح ملی؛
۴. الزام رسانه ملی به تولید برنامه‌های کودک درباره جغرافیای سرزمینی ایران؛
۵. تصویب طرح «تربیت هویتی سرزمینی» در شورای عالی آموزش و پرورش؛
۶. حمایت از پایان‌نامه‌ها و پژوهش‌های دانشگاهی با موضوع آموزش سرزمینی کودکان؛
۷. مشارکت سازمان‌های مردم‌نهاد در طراحی کارگاه‌های خلاق برای آشنایی کودکان با مرزهای ملی؛
۸. ایجاد یک نهاد میان‌دستگاهی برای رصد تحقق حقوق هویتی کودکان در برنامه‌های آموزشی.
* حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان