به گزارش ایرنا، جمعیت حاشیه‌نشین کرمانشاه بین ۳۵۰ تا ۴۰۰ هزار نفر تخمین زده شده است؛ بر اساس اعلام استانداری کرمانشاه در سال ۱۴۰۴، حدود ۳۵۰ هزار نفر (۱۷.۵ درصد از جمعیت ۲ میلیون نفری استان) در محلات حاشیه‌ای زندگی می‌کنند این در حالیست که شهردار کرمانشاه در گزارشی دیگر این عدد را ۴۰۰ هزار نفر ذکر کرده است که نشان‌دهنده گسترش سریع این پدیده است.
طبق گزارش سال ۱۴۰۴، کرمانشاه دارای ۳۵ محله حاشیه‌ای است که برخی از آنها مانند شاطرآباد با ۳۷ هزار نفر جمعیت تراکم بالایی دارند؛ از این تعداد ۱۳ محله در وضعیت بحرانی قرار دارد و در گزارشی از سال ۱۳۸۵ تا به امروز ۱۳ محله مانند جعفرآباد، کولی‌آباد و چمن به عنوان مناطق بحرانی با مشکلات حادتر معرفی شده‌اند.
نرخ رشد جمعیت در محلات حاشیه‌ای کرمانشاه بیش از ۲/۲ درصد است که بالاتر از میانگین کشوری است؛ در برخی محلات مانند شاطرآباد به دلیل توسعه نامتوازن تراکم به یک هزار نفر در هر هکتار رسیده است؛ به گفته صاحبنظران از دلایل تاریخی و اقتصادی حاشیه‌نشینی در کرمانشاه می‌توان به مهاجرت پس از جنگ تحمیلی در دهه ۱۳۵۹–۱۳۶۰ اشاره کرد؛ موج مهاجرت از شهرهای مرزی تخریب شده به کرمانشاه آغازگر شکل‌گیری محلات حاشیه‌ای بود.
دیگر دلیل رشد حاشیه‌نشینی در کرمانشاه از دیدگاه صاحبنظران، فقر شهری و بیکاری است؛ بیش از ۹۵درصد خانه‌های حاشیه‌ای با مصالح غیراستاندارد ساخته شده‌اند و ساکنان عمدتاً با مشکلاتی مانند بیکاری، فقر، و دسترسی ناکافی به خدمات بهداشتی مواجهند.
یکی از چالش‌های محلات حاشیه‌نشین مشکل سند ملکی است؛ حدود ۴۰۰ هزار حاشیه نشین به دلیل نداشتن سند مالکیت از خدمات شهری محروم‌اند؛ یکی دیگر از این چالش‌ها دفاتر تسهیل‌گری است، تنها پنج دفتر تسهیل‌گری در مناطق حاشیه‌ای فعال است در حالی که نیاز به دفاتر بیشتری است.
براساس آمارهای غیررسمی، بیش از ۳۰ درصد جمعیت شهری کرمانشاه در سکونتگاههای غیررسمی یا محلات حاشیه‌ای زندگی می‌کنند؛ مناطقی که عمدتاً به صورت خودجوش و بدون نظارت مهندسی و برنامه‌ریزی شهری توسعه یافته‌اند و دچار کمبود شدید زیرساخت‌های خدماتی، آموزشی، بهداشتی و فرهنگی هستند.
حاشیه‌نشینی در کرمانشاه نه تنها یک معضل شهری بلکه یک بحران اجتماعی-اقتصادی است که ریشه در مهاجرت‌های تاریخی، نابرابری‌های منطقه‌ای و سیاست‌های ناکارآمد دارد؛ آمارها نشان می‌دهند این پدیده در حال گسترش است و بدون برنامه‌ریزی جامع و تخصیص منابع کافی به یک فاجعه ملی تبدیل خواهد شد.
راهکارهای مهم در مهار حاشیه‌نشینی
از راهکارهای اصلی برای حل حاشیه‌نشینی در کرمانشاه می‌توان به ساماندهی و بهسازی مناطق حاشیه‌نشین به جای تخریب اشاره کرد، یعنی تامین زیرساخت‌های اولیه مانند بهبود معابر، آسفالت، سیستم فاضلاب، دسترسی به آب و برق، و ایجاد فضاهای سبز و تفریحی.
همچنین ارتقای مسکن یعنی مقاوم‌سازی خانه‌های غیراصولی در برابر بلایای طبیعی مانند سیل و زلزله؛ مورد بعدی ایجاد مراکز فرهنگی و مذهبی در محلات حاشیه‌ای است؛ استفاده از ظرفیت مساجد و مراکز آموزشی برای جلب مشارکت اجتماعی و کاهش آسیب‌های فرهنگی.
راهکار اصلی بعدی توانمندسازی اقتصادی و اجتماعی مردم در محلات حاشیه‌نشین است؛ اشتغالزایی به عنوان اصلی‌ترین راهکار در این زمینه می‌تواند در این زمینه کمک‌رسان خوبی باشد، که برای این کار می‌توان به راه‌اندازی کارگاه‌های کوچک، آموزش‌های فنی و حرفه‌ای و حمایت از مشاغل غیررسمی برای کاهش فقر و بیکاری اشاره کرد.
مدل‌های بومی یعنی اجرای طرح‌های پژوهشی مانند «مدل بومی توانمندسازی» توسط جهاد دانشگاهی که مشارکت مردم محلی و نهادها را در اولویت قرار می‌دهد و مبارزه با زمین خواری؛ جلوگیری از قطعه‌بندی غیرقانونی اراضی و ساخت و سازهای بی‌ضابطه که به گسترش حاشیه‌نشینی دامن می‌زنند از دیگر راهکارهای مبارزه با حاشیه‌نشینی است.
توسعه روستاها و کاهش مهاجرت یکی از اصلی‌ترین راهکارهای برای کاهش حاشیه‌نشینی در کرمانشاه است، تقویت اقتصاد روستایی یعنی ارائه وام‌های کشاورزی، بهبود زیرساخت‌های روستایی (آب، برق، گاز) و ایجاد اشتغال در روستاها برای کاهش انگیزه مهاجرت؛ گازرسانی و خدمات بهداشتی از دیگر راهکارهای مهار حاشیه‌نشینی است به بگونه‌ای که افزایش دسترسی به امکانات رفاهی در روستاها به عنوان راهکاری برای ماندگاری جمعیت می‌تواند بسیار موثر باشد.
تصویب طرح‌هایی مانند «الگوی توسعه اجتماع محور سکونتگاههای غیررسمی» با تمرکز بر مشارکت مردم و نهادهای محلی و تشکیل نهادهای ویژه مانند «ستاد توانمندسازی مناطق حاشیه‌نشین» برای هماهنگی بین سازمان ها و اجرای پروژه‌های عمرانی یکی دیگر از برنامه‌های اجتماع محور و مشارکتی است.
پیشگیری از جرایم و آسیب‌های اجتماعی، کنترل جرایمی مانند قاچاق مواد مخدر، خشونت و سرقت که در مناطق حاشیه‌نشین شایع است و همچنین برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای کاهش فقر فرهنگی و ارتقای سلامت اجتماعی از دیگر راهکارهای کاهش و مبارزه با افزایش حاشیه‌نشینی است.
اما اجرایی شدن این راهکارها آسان نیست و چالش‌هایی به همراه دارد؛ چالش‌های اجرایی مانند کمبود اعتبارات، بسیاری از طرح‌ها به دلیل نبود بودجه کافی متوقف شده یا به کندی پیش می‌روند؛ مقاومت ساکنان در همکاری با نهادها به دلیل بی‌اعتمادی یا ناآگاهی و همچنین برخی تحلیلگران معتقدند سیاست‌های کلان اقتصادی و توزیع ناعادلانه منابع، خود به گسترش حاشیه‌نشینی دامن زده است.
حاشیه‌نشینی در شهر کرمانشاه به عنوان یکی از معضلات اصلی اجتماعی و اقتصادی این کلانشهر شناخته می‌شود؛ بر اساس آمارها حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار نفر (معادل یک‌سوم جمعیت شهر) در ۳۶ نقطه حاشیه‌نشین کرمانشاه زندگی می‌کنند که از حداقل امکانات شهری و رفاهی محرومند؛ این پدیده ناشی از عوامل متعددی از جمله مهاجرت گسترده روستاییان به شهرها پس از جنگ تحمیلی، نابرابری اقتصادی، بیکاری و توسعه نامتوازن شهری است.
شکل‌گیری حاشیه‌نشینی؛ ریشه‌ها در فقر، بی‌عدالتی فضایی و مهاجرت روستا به شهر دارد
روند رو به رشد حاشیه‌نشینی در کرمانشاه از دهه ۷۰ شمسی آغاز شد و در سال‌های اخیر با شدت بیشتری ادامه یافته است؛ مهم‌ترین عامل شکل‌گیری این پدیده مهاجرت گسترده روستاییان به شهر در جستجوی کار و زندگی بهتر بوده است، اما به دلیل نبود زیرساخت‌های مناسب برای اسکان و اشتغال این جمعیت مهاجر، بسیاری از آنها در اراضی غیررسمی در حاشیه شهر ساکن شدند.
روح‌الله فلاحی‌گیلان جامعه‌شناس و استاد دانشگاه در گفتگو با خبرنگار ایرنا گفت: علت اصلی حاشیه‌نشینی، ساختاری است؛ تمرکز امکانات در مرکز شهر و بی‌عدالتی فضایی باعث می‌شود گروه‌های کم‌درآمد از چرخه رسمی شهر حذف و به حاشیه‌ها رانده شوند؛ در واقع شهر رسمی، آنها را پس می‌زند و در نتیجه شهر غیررسمی به‌وجود می‌آید.
وی با بیان اینکه نبود فرصت‌های شغلی پایدار در روستاها، خشکسالی، کاهش درآمدهای کشاورزی و ناامنی اجتماعی در مناطق مرزی، از دلایل اصلی مهاجرت به شهر است، ادامه داد: در عوض مهاجران در شهر با بازار کار محدود و اجاره‌خانه‌های بالا مواجه‌اند و ناچار به سکونت در مناطق ارزان‌قیمت و حاشیه‌ای می‌شوند.
فلاحی‌گیلان افزود: مناطق حاشیه‌نشین کرمانشاه از نظر کیفیت زندگی، بسیار پایین‌تر از استانداردهای شهری هستند؛ محلاتی مانند سراب‌قنبر، آقاجان، دولت‌آباد، جعفرآباد، و محله اسلام‌آباد پایین، هم‌اکنون از مهم‌ترین کانون‌های حاشیه‌نشینی در شهر کرمانشاه محسوب می‌شوند.
آسیب‌های اجتماعی در محلات حاشیه‌نشین، زنگ خطری که باید جدی گرفته شود
وی ادامه داد: افزایش آسیب‌های اجتماعی در مناطق حاشیه‌نشین یکی از مهم‌ترین پیامدهای گسترش این پدیده است؛ بنا بر آمارهای سازمان بهزیستی، نرخ اعتیاد، ترک تحصیل، کودک‌آزاری، ازدواج کودکان، و خشونت خانگی در این محلات بیش از ۲ برابر میانگین شهری است.
فلاحی‌گیلان با بیان اینکه این محلات به تدریج تبدیل به کانون‌های تولید آسیب می‌شوند، گفت: این پدیده نه به خاطر خصوصیات ذاتی ساکنان این محلات است بلکه به دلیل نبود حمایت اجتماعی، کمبود فرصت و رهاشدگی از سوی نهادهای شهری صورت می‌پذیرد.
این استاد دانشگاه افزود: بسیاری از کودکانی که در این محلات زندگی می‌کنند یا از تحصیل باز می‌مانند، یا وارد بازار کار غیررسمی می‌شوند و یا به دلیل شرایط زندگی پرتنش در معرض انواع انحرافات قرار می‌گیرند؛ فقدان فضای فرهنگی و ورزشی نیز منجر به خمودگی اجتماعی و بروز بزه در نوجوانان این محلات می‌شود.
در بازدید میدانی خبرنگار ایرنا، نبود آسفالت مناسب، فاضلاب‌های روباز، کمبود مدارس، نبود مراکز فرهنگی و درمانی، و تراکم بالای خانوارها در این مناطق کاملاً مشهود است.
قنبری یکی از ساکنان محله آقاجان به خبرنگار ایرنا گفت: در این محله حتی یک درمانگاه درست‌وحسابی نداریم؛ برای یک نسخه دکتر باید به مرکز شهر برویم و بچه‌ها هم در مدرسه‌ای درس می‌خوانند که در و پیکر درست و حسابی ندارد.
این شهروند با لحنی سرشار از شکایت ادامه داد: در ایام قدیم آقاجان یکی از محله‌های مهم در شهر بوده اما امروزه به محلی برای تجمع معتادان بدل شده و بسیاری از خانواده‌ها از سر ناچاری و نداشتن پول برای جابه‌جایی به ناچار در این محله مانده‌اند.
تراکم خانوار بالا، ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه و نبود طرح جامع از دیگر ویژگی‌های این مناطق است و در برخی موارد خانه‌ها حتی روی گسل زلزله و یا حریم رودخانه ساخته شده‌اند.
پدیده حاشیه‌نشینی در کرمانشاه، نتیجه سال‌ها بی‌توجهی به توسعه متوازن، تمرکزگرایی شهری و نبود راهبردهای عدالت‌محور در مدیریت شهر است؛ اکنون زمان آن فرا رسیده که با نگاهی عمیق‌تر و بین‌رشته‌ای، نه فقط به کالبد شهر بلکه به مردم شهر و کیفیت زیست آنان نیز توجه شود و تا زمانی که فاصله بین مرکز و حاشیه پر نشود توسعه پایدار در شهر ممکن نیست؛ حاشیه‌نشینی نه مساله‌ای حاشیه‌ای بلکه هشداری برای مرکز است و صدایی که اگر شنیده نشود به بحران بدل خواهد شد.
به گزارش ایرنا، استان کرمانشاه با حدود ۲ میلیون نفر جمعیت یک و نیم درصد از مساحت و ۲.۴ جمعیت ایران را در بر می‌گیرد و براساس آخرین تقسیمات کشوری دارای ۱۴ شهرستان با نام‌های کرمانشاه، اسلام‌آباد غرب، پاوه، جوانرود، سنقر و کلیایی، سرپل‌ذهاب، کنگاور، گیلان‌غرب، هرسین، صحنه، قصرشیرین، دالاهو، ثلاث باباجانی و روانسر است.
بر اساس داده‌های سرشماری سال ۱۳۹۵ میزان شهرنشینی در استان کرمانشاه ۷۲ درصد است؛ این استان بافت قومی و مذهبی دارد و اقوام کُرد، لک و ترک و همچنین مذاهب و فرق اهل تسنن، تشیع و اهل حق در این استان سکونت دارند.