محمد جهانشاهی در گفت وگو با خبرنگار ایرنا به تبیین موانع، راهکارها، اقدامات صورت گرفته و چشم‌انداز آینده توسعه گردشگری پایدار در ایران پرداخت تا ابعاد مختلف این چالش حیاتی و فرصت بی‌بدیل را روشن کند که در ادامه می خوانید.
چه موانعی بر سر راه توسعه گردشگری پایدار در ایران وجود دارد و چگونه می‌توان آنها را برطرف کرد؟
باید این واقعیت را بپذیریم که گردشگری پایدار در کشور ما مسئله نیست و تا زمانی که این موضوع در اولویت قرار نگیرد ما شاهد برنامه‌ریزی و یا رفتارهای فراگیر در گردشگری کشور نخواهیم بود و هر اتفاقی که در صنعت گردشگر می افتد بر روندهای ناپایدار صنعت گردشگری کشور اثر می‌گذارد. در سال‌های اخیر تلاش کردیم این موضوع به یک مسئله تبدیل شود تا بتوانیم شاهد تغییر رویکرد در زنجیره ارزش صنعتی در حلقه‌های مختلف باشیم.
از بین رفتن برخی مقاصد گردشگری تا دهه ۸۰ قرن
آب، انرژی، مسائل زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی از شاخصه های گردشگری پایدار بشمار می‌آید و ادامه حیات مراکز و مقاصد گردشگری وابسته به وجود آب مناسب و با کیفیت است. خشکسالی‌ها در بخشی از مناطق طبیعی از نظر منظری و پایین آمدن کیفیت منابع فرهنگی اثر گذاشته و برخی از مقاصد گردشگری ما تا دهه ۱۳۸۰ از بین رفته است. باید تلاش کنیم به سمتی برویم که قدر آب در محیط‌های گردشگری بیشتر دانسته شود. در این زمینه برای مدیریت بهینه مصرف آب با نهادهای متولی تفاهم‌نامه‌هایی امضا شده تا از ظرفیت این بخش‌ها استفاده کنیم.
سنجش ۱۰۰ هتل در پنج اقلیم
به فعالان صنعت گردشگری مخصوصاً در بخش‌هایی که پرمصرف‌ترند مانند هتل‌ها و اقامتگاه‌ها اعلام شده بهینه‌سازی مصرف آب، انرژی و مدیریت پسماند را جدی بگیرند. همچنین طی دو سال گذشته گفت‌وگوها، نشست‌ها، همایش‌ها و تولیدات محتوایی در این زمینه انجام شده و یکسری کارها مانند تدوین استاندارد تعیین معیار مصرف انرژی و برچسب انرژی ساختمان هتل‌ها در دست اجراست.
در این طرح حدود یکصد هتل در پنج اقلیم کشور در کلاسه های مختلف مورد سنجش قرار می‌گیرند تا مشخص شود چه میزان آب و انرژی مصرف می‌کنند. در ۲ سال گذشته از فعالان گردشگری سبز که استانداردها را رعایت کردند و کیفیت خدمات را ارتقا دادند تقدیر کردیم. امیدواریم امسال بتوانیم اولین نشان سبز هتل‌های ایران را به صورت رسمی به هتل‌هایی که برای مصرف بهینه آب، انرژی و افزایش بازدهی و بهره‌وری تلاش و از زباله تر، مواد عالی تولید می‌کنند، اهدا کنیم.
برای سفرها و اقامتگاه های سبز چه اقدامی انجام داده اید؟
به دنبال این هستیم برای سفرها و اقامتگاه‌های سبز برخی از سکوها یا پلتفرم‌های سفر را فعال کنیم تا دارندگان اقامتگاه ها به سمت این شاخص‌ها تشویق شوند و افرادی که از قبل فعال بودند بیشتر به مردم معرفی می‌شوند. امتیازاتی در این پلتفرم ها در حوزه‌های تبلیغات یا در چارچوب هایی که شرایط فراهم هست به افراد داده می‌شود که جریان سفرهای سبز که یکی از بخش‌های خروجی گردشگری پایدار در کشور است افزایش یابد. این امر باعث می شود آینده صنعت گردشگری با چالش‌های کمتری مواجه شود. اگر روندی که در پیش گرفته شده تغییر نکند قطعاً تحت تاثیر خشکسالی، بسیاری از مقاصد دچار چالش‌های جدی خواهند شد.
اکنون در دنیا گردشگری تحت تاثیر مسائل مربوط با انرژی و شرایط اقلیمی دچار اختلال شده است، مثلا تابستان امسال مقاصد گردشگری جنوب اسپانیا به دلیل آتش سوزی ها دچار مشکل شد یا در شمال یونان حمام گل که یکی از مقاصد و مزیت‌های اصلی گردشگری این کشور محسوب می شد به خاطر خشک شدن دریاچه و از بین رفتن حمام گل از رونق افتاده است.
برای جلوگیری از این عوامل چه اقداماتی را انجام داده اید یا در دست اقدام است؟
در بحث توسعه پایدار، مصرف بهینه آب و انرژی مد نظر است. اکنون در معاونت گردشگری در هر ضوابطی که نوشته یا به روز می‌شود، شاخص‌های توسعه پایدار مانند مصرف بهینه آب و انرژی را به الزام تبدیل کنیم، مواردی که در گذشته در ضوابط استانداردسازی هتل‌ها آپشن بود به الزام تبدیل شده است. در تلاشیم سرمایه‌گذاران برای ساخت یا بازسازی یک مجموعه، صرف بهینه آب و انرژی را در نظر بگیرند. مصرف بهینه آب و انرژی نه تنها در کاهش هزینه ها موثر است باعث رعایت مسائل زیست محیطی می شود.
چون گردشگری با فراز و فرودهای زیادی درگیر است پایداری و فضای تثبیت شده گردشگری رقم نمی‌خورد تا ما به دنبال گام های جدی‌تر در این زمینه برویم. وقتی در این فضا وارد می‌شویم چالش‌ها بخصوص مسائل اقتصادی زیاد است و ذهن فعالان این صنعت تحت تاثیر شرایط به وجود آمده و عبور از این شرایط درگیر می‌شود. تلاش می کنیم در این شرایط به فعالان این حوزه یادآوری کنیم با مصرف بهینه آب و انرژی هزینه ها کاهش و حاشیه سود آنها افزایش می‌یابد و این رویکردی است که اثر اقتصادی دارد و در کنارش مسئله زیست محیطی رعایت می شود. در دنیا هم بحث مدیریت سبز با رویکرد اقتصادی لحاظ می‌شود.
چگونه می‌توان مشارکت و منفعت جوامع محلی را در پروژه‌های گردشگری پایدار افزایش داد؟
چیزی به نام گردشگری پایدار بدون مشارکت وجود ندارد این اصل مبتنی بر مشارکت است، در بحث جوامع محلی اگر بخواهیم ارزش‌های واقعی گردشگری را نشان دهیم بدون تعامل با محیط پیرامون امکان ندارد، تجربیات جهانی هم این موضوع را تصدیق می‌کند. یکی از مهمترین کارها ثبت بهترین روستاهای گردشگری در سازمان جهانی گردشگری است، در سه سال گذشته هر سال یک روستا در این فهرست ثبت شده است و اکنون ساکنان حدود ۳۰ روستا تلاش می‌کنند به استاندارهای لازم دست یابند تا برای ثبت در این فهرست کاندید شوند. سال آینده پرونده هشت روستا را برای ثبت ارسال می‌کنیم. یکی از بخش‌های مهم، مشارکت جوامع محلی است تا روستا بتواند امتیاز لازم را کسب کند.
اجرای طرح مدیریت مناطق حفاظت شده با کمک مردم
بحث بعدی توسعه اکوتوریسم است که با سازمان محیط زیست در حال انجام است تا مناطق حفاظت شده و چهارگانه را با ملاحظاتی که به لحاظ حقوقی و حساسیت‌هایی که در بحث حفاظت است را با کمک جوامع محلی که در داخل محیط‌ها یا پیرامون محیط‌ها زندگی می‌کنند؛ مدیریت کنیم تا مردم هم از بهره‌برداری آن سود ببرند. این طرح به صورت آزمایشی در دو تا سه نقطه کشور مانند پارک گلستان آغاز شده که تجربه تازه و کار پیچیده ای است.
حمایت از طرح‌های مردمی برای افزایش سلول‌های سبز در گردشگری
طرح جزیره سبز در هرمز برای مدیریت پسماند نیز از سوی یک تشکل غیردولتی و یک استارتاپ به ما ارائه شده و ما از آن حمایت می کنیم. جزیره هرمز جزو مقاصد پر رفت و آمد و آسیب پذیر است. برای پایداری بهتر این مقصد ما باید مدیریت سبز را اجرا کنیم. اکنون اولویت ما حمایت از طرح‌های مردمی است تا سلول‌های سبز در گردشگری ایران بیشتر شود.
آیا استانداردهای مشخصی برای گردشگری پایدار وجود دارد و چگونه بر رعایت آنها نظارت می‌شود؟
در مقوله استانداردسازی بخش‌های مختلفی وجود دارد مثلا در بحث بومگردی‌ها ۶ فصل وجود دارد که فصل آخر آن به توسعه پایدار و متغیرهایی که باید رعایت شود پرداخته شده است. در ضوابط استانداردسازی که اداره کل نظارت با کمک بخش خصوصی و دانشگاهی تدوین می‌کند به دنبال تقویت پایداری در فرایند استانداردسازی هستیم تا اگر آپشن هستند به الزام تبدیل شوند. بخش نظارت گردشگری این کار را بر عهده دارد و در چارچوب نظارتی استانداردها را اخذ کردند و بعد از درجه بندی در چرخه نظارت قرار می گیرند اما در این زمینه نیاز به کارهای بسیار بیشتر و جدی‌تر داریم و برای اینکه کسب و کارها پایدار بماند باید تاب‌آوری در برابر بحران‌ها، کمبودها و چالش‌ها مثل آب و انرژی افزایش یابد.
چگونه می‌توانیم فرهنگ گردشگری مسئولانه را در بین گردشگران و فعالان این صنعت رواج دهیم؟
مقوله فرهنگ بسیار پیچیده و گسترده است، ما نمی‌توانیم جدا از فرهنگ عمومی، گردشگری مسئولانه را رواج دهیم. کیفیت رفتارهای اجتماعی ما نسبت به محیط زیست، جوامع محلی و هر بخش دیگر هر طور باشد در گردشگری مسئولانه هم نمود پیدا می‌کند. ما ابزار نداریم که مردم را در یک جریان فرهنگی قرار دهیم. بیشتر افراد به صورت خانوادگی و گروهی به جایی سفر می‌کنند و با فرهنگ عمومی خود وارد مکان مورد نظر می‌شوند و ما امکان نظارت بر این نوع از سفرها را نداریم، فقط تورهایی که با آژانس رسمی گردشگری و با راهنما برگزار می‌شود؛ براساس دانش و الزاماتی که دارند با کیفیت مناسب تری نسبت به محیط پیرامون برگزار می‌شود.
کمتر از ۱۰ درصد از مسافران از اقامت‌های رسمی استفاده می‌کنند و ۹۰ درصد نزد اقوام یا در مکان های غیررسمی مستقر می‌شوند. ۸۰ درصد سفرها داخلی است و آسیب پذیری در سفرهایی که به محیط‌های خارج از شهرها مانند جنگل‌ها، بیابان‌ها، کوهستان ها و سواحل بیشتر است. رفتار مسافران خارجی با کیفیت‌تر و چون در چارچوب توسعه پایدار است کمتر به مکان های گردشگری آسیب می زنند.
برای فرهنگسازی چه اقدامی انجام داده اید؟
در این زمینه باید تبلغ کنیم تا سفرها در چهارچوب‌ها و مقاصد رسمی‌تری اتفاق بیفتد و ارتباط خود را با آموزش و پرورش برای تبدیل اردوهای دانش آموزی به تورهای دانش‌آموزی بیشتر کنیم تا سفرهای دانش‌آموزی در قالب استاندارد و در فضای واقعی و عینی رقم بخورد تا بتوان رفتارهای مناسب با طبیعت را به آنها آموزش داد. اگر موفق به انجام این مورد شویم حداقل یک گام مثبت در این زمینه برداشته ایم، اما اکنون ما نگران سفرهای انبوه به مقاصد آسیب پذیر هستیم، مثلاً تعداد زیادی از مردم به شمال کشور که دارای سه درصد از مساحت سبز و جلگه است سفر می‌کنند آیا این فضا تحمل این حجم از مسافر را دارد، نمی شود بگوئیم کسی به آنجا نرود و وقتی می‌روند مشکلات زیادی به وجود می آید. اکنون اقداماتی در بحث مدیریت پسماند در مازندران شروع شده است.
متولیان مقاصد کشور به وظایف خود عمل کنند
ما نمی‌توانیم به تنهایی همه کارها را انجام دهیم اما متولیان مقاصد کشور نظیر شهرداری ها، دهیاری ها و برای مناطق حفاطت شده محیط زیست در حیطه مسئولیت خود اقداماتی در راستای برطرف کردن نیازهای گردشگران مانند تعبیه سطل زباله که باعث کاهش زباله در محیط می شود، اقدامات آموزشی و فرهنگی نظیر نصب بیلبورد و فراهم کردن امکانات و تسهیلات مانند استفاده از شیرهای کاهنده آب در سرویس های بهداشتی و سطل زباله را باید انجام دهند. امکانات ما محدود است، در فرایند سفر ۳۵ دستگاه دولتی نقش دارند اگر هر نهادی وظیفه خود را انجام دهد شاهد رویه مناسب تری در گردشگری کشور خواهیم بود.