با فعال‌سازی مکانیزم «ماشه» از سوی تروئیکای اروپایی و آغاز شمارش معکوس ۳۰ روزه بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، تهران ضمن رد اتهام‌ها، این اقدام را فشار سیاسی علیه مردم خوانده و همزمان مجلس در حال بررسی طرح سه‌فوریتی خروج از معاهده NPT و پروتکل الحاقی است.
به گزارش جماران، نشریه «کرادل» نوشت:
کمتر از یک هفته پس از آنکه سه کشور اروپایی موسوم به تروئیکا، بند موسوم به «ماشه» در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) را فعال کردند ـ مکانیزمی در توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ میان ایران و قدرت‌های غربی به رهبری آمریکا که طی ۳۰ روز همه تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را بازمی‌گرداند ـ فضای تهران آمیزه‌ای از عزم راسخ و بازتنظیم راهبردی است. مقام‌ها و قانونگذاران ایرانی می‌گویند امضاءکنندگان اروپایی که پس از خروج یک‌جانبه آمریکا در سال ۲۰۱۸ از تعهدات برجامی خود عدول کردند، اکنون هیچ صلاحیت قانونی یا اخلاقی برای توسل به این مکانیزم ندارند. اما همزمان خشم عمومی رو به رشدی علیه کسانی شکل گرفته که این توافق را به سرانجام رساندند و وعده داده بودند چنین بندی هرگز فعال نخواهد شد.
ادعای اروپایی‌ها درباره نقض برجام
فرانسه، آلمان و بریتانیا (E3) در ۲۸ اوت فرآیند ماشه را آغاز کردند و مدعی شدند ایران مفاد توافق هسته‌ای را نقض کرده است. تهران اما تأکید دارد این اروپایی‌ها بودند که زیر فشار آمریکا از اجرای توافق سرباز زدند. E3 در نامه‌ای به شورای امنیت سازمان ملل نوشت: «امروز، عدم پایبندی ایران به برجام آشکار و عمدی است و سایت‌هایی با نگرانی عمده درباره اشاعه [هسته‌ای] در ایران، خارج از نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار دارند.» آنها اصرار کردند که هیچ «توجیه غیرنظامی» برای «انباشت اورانیوم با غنای بالا» در ایران وجود ندارد.
پاسخ تند دیپلماتیک تهران
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، این اقدام را «غیراخلاقی، غیرموجه و غیرقانونی» خواند و تصریح کرد که تروئیکای اروپایی «این قمار بی‌پروا را تلاشی برای ‘پیشبرد دیپلماسی’ جلوه می‌دهد.» او افزود: «اقدامات تروئیکای اروپایی در عمل مجرم را پاداش می‌دهد و قربانی را مجازات.»
تحریم‌های پیشابرجام و مکانیسم بازگشت
بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، در صورت ادعای هر یک از طرف‌ها مبنی بر عدم پایبندی اساسی ایران، تحریم‌ها به طور خودکار بازمی‌گردند. این مکانیزم حتی با وتوی اعضای دائم شورا نیز متوقف نمی‌شود؛ به این معنا که چین و روسیه -شرکای راهبردی اوراسیایی ایران در بلوک چندقطبی- از نظر حقوقی قدرت جلوگیری از آن را ندارند.
تحریم‌های پیشابرجام عمدتاً شامل تحریم سخت بر فروش یا انتقال سلاح‌های متعارف، محدودیت بر توسعه موشک‌های بالستیک، مسدود شدن دارایی‌های افراد و نهادهای مرتبط با برنامه‌های هسته‌ای و موشکی کشور و ممنوعیت صادرات مواد و فناوری‌های مرتبط با فعالیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی بود. در مذاکرات ژوئیه ژنو، طرف‌های اروپایی پیشنهادی به ایران ارائه دادند برای به تعویق انداختن ماشه: آغاز مجدد گفت‌وگوها با آمریکا، دسترسی نامحدود بازرسان سازمان ملل به سایت‌های هسته‌ای ایران و نابودی بیش از ۴۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده. این پیشنهاد که تنها چند هفته پس از حملات مشترک اسرائیل و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران مطرح شد، بنا بر گزارش‌ها از سوی تهران مورد پذیرش قرار نگرفت، با استناد به فقدان اعتماد.
تلاش ناکام اروپا برای توافق جدید
تنها دو روز پیش از فعال شدن ماشه، دو طرف بار دیگر در ژنو دیدار کردند. پس از آن، کاظم غریب‌آبادی، معاون وزیر خارجه ایران، اعلام کرد که تهران «متعهد به دیپلماسی و یافتن راه‌حلی دیپلماتیک و متقابل‌المنافع باقی مانده است.» او نوشت: «اکنون زمان آن است که تروئیکای اروپایی و شورای امنیت انتخاب درست را انجام دهند و به دیپلماسی زمان و فضا بدهند.» سپس در ۲۸ ژوئیه، E3 رسماً تصمیم خود را برای آغاز فرآیند ماشه به شورای امنیت سازمان ملل اطلاع داد و پنجره‌ای ۳۰ روزه تا بازگرداندن خودکار تحریم‌های سازمان ملل باز شد.
پرونده فشار اروپا
تروئیکای اروپایی (E3) در نامه‌ای به شورای امنیت سازمان ملل دلایل خود را برای فعال‌سازی مکانیزم ماشه تشریح کرد و ایران را متهم کرد به عبور از محدودیت‌های برجام در زمینه اورانیوم غنی‌شده، آب سنگین و سانتریفیوژها؛ محدود کردن دسترسی ناظران هسته‌ای سازمان ملل به تأسیسات هسته‌ای؛ و متوقف کردن اجرای داوطلبانه و تصویب پروتکل الحاقی.
به گفته تروئیکا، عدم پایبندی ایران به تعهدات، مصداق «عدم اجرای اساسی» است و فعال‌سازی مکانیزم ماشه را توجیه می‌کند، در حالی که تأکید داشتند دوره ۳۰ روزه‌ای که با اعلام رسمی آنها آغاز شده، مانع دیپلماسی نخواهد شد. تروئیکا در نامه خود تصریح کرد که این دوره ۳۰ روزه، که از ۲۸ اوت آغاز شده، فرصتی ساختاریافته برای درگیر کردن ایران در گفت‌وگوهای دیپلماتیک فراهم می‌کند و اگر اجماعی حاصل نشود، شش قطعنامه لغوشده پیشین سازمان ملل، از جمله تحریم‌ها، می‌توانند به‌طور خودکار دوباره اعمال شوند.
عباس عراقچی در واکنش، این اقدام را تلاشی سیاسی برای تحت فشار قرار دادن مردم ایران توصیف کرد و هشدار داد که اروپا خود را به «نیرویی به‌طور دائمی مستهلک» تبدیل می‌کند. او در گفت‌وگوی تلفنی با کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، تأکید کرد که اقدامات اروپا «پیگیری دیپلماسی را دشوارتر می‌کند» و می‌تواند واکنش «مناسبی» از سوی تهران را برانگیزد. امیرسعید ایروانی، نماینده ایران در سازمان ملل، نیز موضع وزیر خارجه را تکرار کرد و این اقدام را «غیرقانونی، باطل و بلااثر» و ناقض قطعنامه ۲۲۳۱ دانست و تأکید کرد که اقدامات اروپا واقعیت را تحریف می‌کند، حقوق بین‌الملل را تضعیف می‌سازد و شورای امنیت را برای اهداف سیاسی مورد سوءاستفاده قرار می‌دهد.
بن‌بست دیپلماتیک و ورود شورای عالی امنیت ملی
پیشنهاد مسکو برای تمدید شش‌ماهه قطعنامه ۲۲۳۱ به نظر نمی‌رسد بتواند از اجرای مکانیزم ماشه جلوگیری کند. منابع مطلع به «کرادل» گفته‌اند که تهران نسبت به این تمدید علاقه‌ای ندارد و علی لاریجانی، مقام ارشد امنیتی، پیش‌تر مخالفت خود را اعلام کرده است. اکنون پرونده هسته‌ای از وزارت امور خارجه ایران به شورای عالی امنیت ملی، به ریاست لاریجانی، منتقل شده است.
تاب‌آوری اقتصادی ایران در برابر فشارها
مقام‌های ایرانی می‌گویند مکانیزم ماشه تأثیر چشمگیری بر بخش‌های نفتی یا مالی کشور نخواهد داشت، اما اذعان می‌کنند که بُعد جنگ روانی آن قابل توجه است. هفته گذشته، محسن پاک‌نژاد، وزیر نفت، گفت که صنعت نفت کشور ظرفیت خود را ۱۲۷ هزار بشکه در روز افزایش داده و توانایی طراحی روش‌هایی برای بازاریابی و فروش نفت تحت شرایط مختلف محدودکننده، از جمله تحت تحریم‌های سازمان ملل، را دارد.
علاءالدین بروجردی، نماینده باسابقه و عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، به «کرادل» گفت که تحریم‌های فعلی آمریکا و اتحادیه اروپا علیه ایران «از هم‌اکنون بسیار شدیدتر» از قطعنامه‌های لغوشده پیش از برجام است، بنابراین، ماشه «تغییر قابل‌توجهی» در وضعیت ایران ایجاد نخواهد کرد.
او افزود: «هدف واقعی اقدام تروئیکا برای فعال کردن ماشه، ایجاد فشار اقتصادی و روانی در داخل ایران به منظور بی‌ثبات‌سازی جامعه و تضعیف اراده عمومی است.»
وی خاطرنشان کرد که کشور پس از تجاوز اخیر اسرائیل و آمریکا همچنان متحد و مقاوم باقی مانده و «زیر فشار خارجی عقب‌نشینی نخواهد کرد.»
پیامدهای احتمالی بازگشت شش قطعنامه لغوشده
اما محسن زنگنه، نماینده ارشد مجلس و اقتصاددان، به «کرادل» گفت که شش قطعنامه لغوشده پیشین اهمیت دارند، زیرا مانع همکاری‌های مالی کشورها با ایران می‌شوند و مجوز بازرسی‌ها، کنترل‌ها و حتی توقیف کشتی‌ها و هواپیماهای ایرانی در قلمرو آنها را صادر می‌کردند.
او با اذعان به اینکه این تدابیر اثرگذار هستند، گفت که با توجه به تجربه ایران در مواجهه با تحریم‌های فعلی آمریکا، تأثیر تحریم‌های جدید بر اقتصاد ایران احتمالاً به اندازه‌ای نخواهد بود که تجارت را فلج کند یا صادرات نفت را متوقف سازد.
زنگنه که عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس نیز هست، توضیح داد که ایران راهبردهای متنوعی برای خنثی‌سازی آثار تحریم‌ها توسعه داده و به فعالیت‌های تجاری خود ادامه خواهد داد، هرچند اذعان داشت که هزینه چنین مبادلاتی به ناچار افزایش خواهد یافت.
ابعاد حقوقی و محدودیت دامنه تحریم‌ها
از منظر حقوقی، او خاطرنشان کرد که همه تحریم‌های سازمان ملل ذیل ماده ۴۱ فصل هفتم منشور سازمان ملل قرار می‌گیرند که محدودیت‌های اقتصادی و ارتباطی را مجاز می‌داند، اما مجوز اقدام نظامی صادر نمی‌کند.
او ادعاها مبنی بر اینکه ماشه می‌تواند به اجماع بین‌المللی برای اقدامات نظامی علیه جمهوری اسلامی منجر شود را رد کرد. با این حال، تأکید کرد که دولت و مجلس باید هوشیار باقی بمانند و برای همه سناریوهای احتمالی آینده آماده باشند.
حسین صمصامی، نماینده ارشد مجلس و عضو کمیسیون اقتصادی مجلس، نیز در گفت‌وگو با «کرادل» گفت که مکانیزم ماشه دو اثر کلیدی دارد: روانی و اقتصادی.
جنگ روانی و تأثیر فوری بر بازار ارز
تأثیر روانی، به‌ویژه بر بازار ارز، فوری است؛ زیرا بازیگران اقتصادی از فرصت برای سفته‌بازی استفاده می‌کنند. این اثر از جنبه دوم، که مربوط به محدودیت‌های نظامی و هسته‌ای است، سنگین‌تر است. از آنجا که ایران تا حد زیادی در این حوزه‌ها خودکفاست، فشار مستقیم چنین تحریم‌هایی همچنان محدود باقی می‌ماند.
با این حال، او هشدار می‌دهد که بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل می‌تواند تدابیر موجود آمریکا و اتحادیه اروپا را تقویت کرده و دور زدن آنها را دشوارتر کند و هزینه واردات را افزایش دهد.
بررسی خروج ایران از معاهده NPT
در سطح پارلمان، طرحی سه‌فوریتی در دست بررسی است که می‌تواند مجوز خروج ایران از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) و پروتکل الحاقی را صادر کند، همه مذاکرات با آمریکا و تروئیکای اروپایی را پایان دهد و همکاری‌های نظارتی با آژانس هسته‌ای سازمان ملل را قطع نماید.
رضا صدرالحسینی، تحلیلگر غرب آسیا، به «کرادل» می‌گوید ایران ممکن است همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را کاهش دهد، استقرار سانتریفیوژها را گسترش دهد، سطح غنی‌سازی را بالا ببرد و حتی مواد غنی‌شده را به مرحله تجاری برساند.
او تأیید می‌کند که طرح خروج از NPT به‌طور جدی به‌عنوان یکی از چند گزینه تلافی‌جویانه در حال بررسی است. چنین اقدامی نشان‌دهنده آمادگی تهران برای تشدید در صورت تحریک خواهد بود و در عین حال دامنه ابزارهای راهبردی در اختیار ایران را برجسته می‌کند.
فراخوان‌ها برای خروج از NPT سال‌هاست در جریان است و از سوی نمایندگان اصولگرا پیگیری می‌شود. پس از جنگ کوتاه ایران و اسرائیل در ژوئن و سکوت آژانس در برابر تجاوز تل‌آویو، این درخواست‌ها در میان ایرانیان پررنگ‌تر شده است. نمایندگان استدلال می‌کنند که نظارت آژانس نتوانسته از زیرساخت هسته‌ای ایران محافظت کند یا محکومیتی علیه حملات اسرائیل و آمریکا به‌دست آورد. خروج رسمی از NPT یک گسست قاطع با غرب و نقطه عطفی در سیاست هسته‌ای ایران خواهد بود.
در حالی که پارلمان در این زمینه یکپارچه است، برخی اصلاح‌طلبان و مقامات سابق نسبت به این اقدام هشدار داده‌اند. مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران و نماینده پیشین اصلاح‌طلب، اولویت را به مذاکره داده است و عباس عراقچی بار دیگر تأکید کرده که ایران همچنان آماده پیگیری یک توافق هسته‌ای «منصفانه» است، مشروط به آنکه غرب «حسن نیت» نشان دهد.
با این حال، افکار عمومی بیشتر به خروج از NPT و پایان دادن به بازی یک‌طرفه تمایل دارد، به‌ویژه پس از جنگ ۱۲ روزه و برداشت گسترده‌ای که آژانس یا مستقیماً یا غیرمستقیم اطلاعاتی را در اختیار اسرائیل قرار داده است. برای ایران، مکانیزم ماشه یک ابزار حقوقی بی‌طرف نیست بلکه بخشی از الگوی دیرینه استانداردهای دوگانه غرب است که متخلفان گذشته را پاداش می‌دهد و قربانی را مجازات می‌کند.
عراقچی در پستی در شبکه X روز جمعه یادآوری کرد که ایران پنج دور گفت‌وگوی غیرمستقیم هسته‌ای با دولت ترامپ داشت و دور ششم با تجاوز اسرائیل مختل شد. با وجود این تحریکات، اروپا اکنون ایران را به عدم مذاکره با حسن نیت متهم می‌کند. جای تعجب ندارد که گیدئون ساعر، وزیر خارجه اسرائیل، اقدام تروئیکای اروپایی را «گامی مهم» در مقابله با جاه‌طلبی‌های هسته‌ای ایران توصیف کرد، در حالی که رضا پهلوی، پسر تبعیدی شاه مخلوع ایران در آمریکا، این اقدام را گامی به‌سوی «پاسخگویی» دانست.
با آغاز شمارش معکوس ۳۰ روزه، پیام تهران روشن است: ایران زیر فشار خم نخواهد شد. مکانیزم ماشه شاید آخرین قمار غرب باشد، اما ایران در حال آماده‌سازی برای تشدید راهبردی در جبهه‌های مختلف است.