مردمان گذشته وقتی با این نشانه‌ها روبه‌رو می‌شدند، برایشان قصه می‌ساختند؛ قصه‌هایی از آسمان و ماه، از ترس‌های مادر در دوران بارداری یا از هوسی که برآورده نشد. این روایت‌ها در آتش افسانه‌ها زنده ماندند و از نسلی به نسل دیگر منتقل شدند. امروز، اما پزشکی تصویری دیگر پیش روی ما گذاشته است؛ تصویری که «ماه‌گرفتگی» را نه نشانه‌ی خشم آسمان یا راز ماورایی، بلکه نتیجه‌ی تغییرات ساده و قابل فهم بدن در روز‌های آغازین شکل‌گیری‌اش می‌داند.
«ماه‌گرفتگی پوستی» (Birthmark) یعنی یک تغییر ظاهری روی پوست که از بدو تولد یا خیلی زود بعد از آن دیده می‌شود. دلیلش یا تغییر در رگ‌های خونی همان بخش از پوست، یا تغییر در سلول‌های رنگ‌ساز یعنی «ملانوسیت‌ها» (Melanocytes) است. به همین خاطر است که بعضی لکه‌ها قرمز یا صورتی‌اند و بعضی قهوه‌ای یا تیره.
بیشتر این لکه‌ها فقط ظاهر متفاوتی دارند و خطری ایجاد نمی‌کنند. ولی اگر تغییر شکل بدهند، خیلی زیاد باشند یا در جای حساسی مثل چشم یا دهان قرار بگیرند، ممکن است نیاز به بررسی یا درمان داشته باشند.
چهره‌های مختلف یک لکه
«ماه‌گرفتگی‌ها»می‌توانند به شکل‌های مختلف دیده شوند. گاهی لکه‌ای قرمز یا صورتی است که به آن «لکه شرابی» (Port-wine stain) می‌گویند. این نوع معمولاً روی صورت یا گردن ظاهر می‌شود و با رشد فرد تغییر رنگ می‌دهد. بعضی وقت‌ها می‌توان با لیزر آن را کم‌رنگ‌تر کرد.
«لکه شرابی» (Port-wine stain)
نوع دیگر لکه‌های قهوه‌ای روشن هستند که به «کافه‌اُله» (Café-au-lait spots) معروف‌اند. اگر یکی، دو تا از این لکه‌ها وجود داشته باشد مشکلی نیست. اما اگر تعدادشان زیاد باشد، پزشک می‌خواهد بررسی کند، چون ممکن است به یک مشکل ژنتیکی ربط داشته باشد.
«لکه کافه‌اُله» (Café-au-lait spots)
برخی «ماه‌گرفتگی‌ها» به صورت خال‌های تیره و برجسته دیده می‌شوند. بیشترشان بی‌خطرند، اما اگر شروع به تغییر شکل کنند، خونریزی داشته باشند یا خارش ایجاد کنند، باید حتماً معاینه شوند؛ و بالاخره، «همانژیوم» (Hemangioma) یا لکه‌ی توت‌فرنگی است؛ برجستگی قرمز رنگی که معمولاً در نوزادان دیده می‌شود. این لکه اغلب بزرگ‌تر می‌شود و بعد طی چند سال کوچک و محو می‌شود.
«همانژیوم» (Hemangioma) یا لکه‌ی توت‌فرنگی
ژنتیک در پس لکه‌ها؛ وقتی سلول‌ها نقشه‌ای متفاوت می‌کشند
«ماه‌گرفتگی‌ها» فقط یک تغییر سطحی نیستند. بعضی وقت‌ها ردی از اتفاقات خیلی زود در دوران رشد جنین‌اند. تصور کنید بدن مثل یک شهر در حال ساخت باشد. همه‌ی کارگران یعنی سلول‌ها نقشه‌ای یکسان در دست دارند که همان دستور ژنتیکی است. حالا اگر در بخشی از این نقشه خطای کوچکی رخ دهد، آن محله کمی متفاوت ساخته می‌شود. نتیجه‌اش می‌تواند یک لکه روی پوست باشد.
پزشکان به این پدیده «موزائیک ژنتیکی» (Genetic mosaicism) می‌گویند. یعنی بیشتر سلول‌های بدن دستور یکسانی دارند، اما در بعضی نقطه‌ها نسخه‌ای کمی متفاوت وجود دارد. درست مثل شهری که همه خیابان‌ها منظم ساخته شده‌اند، اما یک محله با معماری متفاوت شکل گرفته است.
برای نمونه، در بعضی از لکه‌های شرابی، تغییر کوچکی در ژنی به نام «GNAQ» پیدا شده است. این تغییر باعث می‌شود رگ‌های خونی همان ناحیه بیش از حد باز بمانند و آن بخش از پوست قرمز یا ارغوانی دیده شود. اگر چنین تغییری همراه مشکلاتی در چشم یا مغز باشد، پزشکان احتمال یک بیماری نادر به نام «سندرم استورج وبر» (Sturge-Weber syndrome) را بررسی می‌کنند.
در موارد دیگر، وقتی چند لکه قهوه‌ای روشن روی پوست ظاهر شود، ممکن است سرنخی از بیماری ژنتیکی «نوروفیبروماتوز نوع یک» (Neurofibromatosis type1) باشد. البته فقط با دیدن این لکه‌ها نمی‌توان تشخیص قطعی داد، اما برای پزشک علامتی است که بررسی‌های بیشتر لازم است.
کشف این ارتباطات ژنتیکی دو فایده بزرگ دارد. اول اینکه به پزشکان کمک می‌کند فرق بین لکه‌های بی‌ضرر و لکه‌هایی که نشانه بیماری‌اند مشخص شود. دوم اینکه راه درمان‌های آینده را باز می‌کند؛ چون وقتی بدانیم کدام ژن یا مسیر در بدن تغییر کرده، می‌توانیم دارو‌هایی بسازیم که دقیقاً همان نقطه را هدف بگیرند.
باور‌های قدیمی و خرافات
پیش از آن‌که پزشکی مدرن بتواند دلیل این لکه‌ها را توضیح دهد، فرهنگ‌ها و جوامع مختلف داستان‌های خودشان را داشتند. در بعضی کشورها، «ماه‌گرفتگی پوستی» (Birthmark) را به گرفتگی واقعی ماه در آسمان نسبت می‌دادند.
بعضی فکر می‌کردند اگر زن باردار در زمان «ماه‌گرفتگی آسمان» بیرون برود یا به شکمش دست بزند، لکه‌ای روی بدن نوزاد می‌افتد. در جا‌هایی دیگر، گفته می‌شد اگر مادر چیزی را هوس کند و نخورد، بچه با لکه‌ای به دنیا می‌آید که شبیه همان خوراکی است. حتی باور‌هایی بود که تماس با فلز یا ترس ناگهانی مادر می‌تواند چنین اثری بگذارد.
این روایت‌ها بیشتر از آن‌که علمی باشند، تلاشی برای توضیح پدیده‌ای ناشناخته بودند. امروز می‌دانیم که هیچ‌کدام از اینها واقعیت ندارند و «ماه‌گرفتگی پوستی» نتیجه‌ی تغییرات طبیعی در رشد سلول‌هاست.
درمان و مراقبت
درمان همیشه لازم نیست. بیشتر ماه‌گرفتگی‌ها فقط یک تفاوت ظاهری‌اند. اما اگر لکه خیلی بزرگ باشد، در جای حساسی قرار گرفته باشد یا تغییر کند، پزشک می‌تواند روش‌هایی مثل لیزر، دارو یا جراحی را پیشنهاد دهد. در هر صورت، تصمیم‌گیری باید با آگاهی کامل و با کمک پزشک انجام شود.
از نظر روانی هم مهم است. یک لکه روی صورت یا بدن می‌تواند نگاه دیگران را جلب کند و روی اعتمادبه‌نفس فرد تأثیر بگذارد. در این موارد، درمان پزشکی فقط یک راه‌حل نیست؛ حمایت خانواده و جامعه هم اهمیت دارد.
ماه‌گرفتگی پوستی بیشتر وقت‌ها فقط یک رد تولد است؛ اثری بی‌خطر که هویت هر فرد را منحصر‌به‌فرد می‌کند. علم نشان داده است که در موارد نادر، این لکه‌ها می‌توانند سرنخی از بیماری‌های ژنتیکی یا عروقی باشند و در این مواقع بررسی دقیق ضروری است. اما باور‌های قدیمی و خرافات، هرچند رنگ و بوی فرهنگی دارند، حقیقت را توضیح نمی‌دهند. درک علمی این لکه‌ها نه‌تنها آرامش بیشتری به خانواده‌ها می‌دهد، بلکه اجازه می‌دهد در صورت نیاز، بهترین تصمیم برای درمان و مراقبت گرفته شود.
انتهای پیام/