سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): نهاد کتابخانه‌های عمومی از تعریف سنتی کتابخانه‌ها با کارکرد داخلی و مخزنی برای امانت کتاب و سالن مطالعه فراتر رفته است. کتابخانه ارگانیسم زنده و پویایی است که باید به سمت تعالی برود، کتابخانه به مثابه نهاد اجتماعی محسوب می‌شود و دلیلش به نیازهای جامع و اثری که بر جامعه می‌گذارد، برمی‌گردد بر همین اساس باید این مسیر را به سمت تعالی پیش ببریم.
نیاز است که در نهاد کتابخانه‌ها بسیاری از ساختمان‌ها باز طراحی شود تا از لحاظ فیزیکی بتوان نیازهای جامعه هدف را پوشش داد و برای رسیدن به این مرحله باید طراحی خدمت جدید شکل بگیرد و با توجه به اینکه نیازهای کتابخانه هر شهرستان و استان متفاوت است، دوره طراحی خدمت دو روزه در اردیبهشت ماه با عنوان «کتابخانه برای همه» از طریق فراخوان در کتابخانه‌ها برگزار شد که ۲۶ کتابدار از ۲۶ کتابخانه از سراسر استان در این دوره شرکت کردند.
استان خوزستان، اولین استانی بود که دوره طراحی خدمت را شروع کرد و الگو برای استان‌های چهارمحال بختیاری، یزد و سایر استان‌ها شد.
۲۶ کتابدار خوزستانی با ۲۴ پروپوزال در طراحی خدمت
مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان خوزستان در این باره به خبرنگار ایبنا گفت: در این دوره به کتابداران فرصت داده شد تا بر اساس ظرفیت و نیازسنجی، اطراف کتابخانه خودشان را بررسی کرده و خدمت یا سبدی از خدمات طراحی کنند. ۲۶ کتابدار ۲۴ پروپوزال فرستادند، طرح‌ها بررسی شد و جلسه مجازی توسط مدرس دوره برای تک‌تک کتابداران برگزار شد.
عباس حسین‌زاده با بیان اینکه برخی طرح‌ها نیازمند پیگیری از سوی نهادهای اطراف کتابخانه‌ها بود، اضافه کرد: پس از آسیب‌شناسی ۶ طرح به مرحله اجرایی درآمد. مکاتبات و رایزنی‌ها انجام شد. اما بعضی طرح‌ها همچون طرح عشایر به علت جنبه زمانی و استقرار عشایر در نیمه دوم سال امکان اجرا نداشت و با اینکه طرح خوبی بود اما در ارزشیابی نقطه ضعف آن مشخص شد.
خوزستان اولین استان در طراحی خدمت
حسین‌زاده با اشاره به شاخص ارزشیابی طرح‌های خدمت بیان کرد: طرح‌های خدمت باید از ویژگی جامعه شمول بودن، قابلیت تکثیر و الگوبرداری در سایر کتابخانه‌های کشور برخوردار باشند و این طرح‌ها توسط روح‌الله منوچهری، معاونت برنامه‌ریزی، پژوهش و فناوری اطلاعات و سجاد محمدیان مدیرکل دفتر پژوهش و آموزش نهاد طی یک بازدید سه روزه مورد ارزیابی قرار گرفتند و استان خوزستان اولین استانی بود که دوره طراحی خدمت را شروع کرد و الگو برای استان‌های چهارمحال بختیاری، یزد و سایر استان‌ها شد.
وی گفت: هدف نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور این بود که با استفاده از این طرح‌ها خدمت جدید به ویترین سایر کتابخانه‌ها اضافه کرده و کتابدار خدمت جدیدی خلق کند که استاندارد لازم برای اجرا در استان‌های دیگر را داشته باشد. این شش طرح که با همراهی و مشارکت انجمن علمی ازتقای کتابخانه‌های عمومی ایران کشور و همفکری اعضای هیئت مدیره انجام شد؛ قرار است توسط نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و با راهبری انجمن علمی ارتقای کتابخانه‌های عمومی ایران در همایش یک روزه همزمان با چند استان دیگر ارزیابی و داوری شوند.
حسین‌زاده درخصوص ۶ طرح خدمت خوزستان، اینگونه توضیح داد: طرح «هانا» در کتابخانه موعود مسجدسلیمان توسط کتابدار نازنین بهداروند طراحی شد که در مورد ارتقای هوش اجتماعی کودکان آلفا با نام اختصاری هانا است. طرح «نغمه آگاهی» در کتابخانه شهید تقوی شهرستان کارون توسط جواد شاوردی اجرا شد که در این طرح، دغدغه کتابدار این بود که رسم نادرست تیراندازی در مجالس عزا و شادی که صدای آن در کتابخانه هم شنیده می‌شد، را جایگزین نغمه آگاهی کند تا بتواند در کتابخانه کارکرد اجتماعی و بستر فرهنگی ایجاد کند. برای شروع، کتابدار از طریق معتمدین محلی، شیوخ، هنرمندان و شاعران وارد گفت‌وگو شد. تا این رسم به‌واسطه بزرگان برداشته شود و کتابخانه، محلی فرهنگی برای گفت‌وگو و منادی صلح و سازش باشد.
وی، طرح سوم را «خیزاب» در کتابخانه فرهنگ آبادان با مجری کتابدار معصومه خاکی‌زاده دانست و افزود: در طرح خیزاب کتابدار به دنبال راهکار محیط زیستی برای آلودگی رودخانه روبه‌روی کتابخانه بود. بر همین اساس کتابدار، فعالیت‌هایی را برای همه گروه‌های سنی کودک و نوجوان در خصوص آگاهی بخشی مسائل محیط زیستی از طریق قصه‌گویی، ساخت ماکت کتاب و… با همکاری و هم‌افزایی بچه‌ها انجام داد تا بتواند منادی محیط زیست باشد. کتابدار با سازمان محیط زیست، منابع طبیعی، سمن‌ها، پالایشگاه‌ها و جهاد کشاورزی مکاتبه کرد و در یک نشست میزگردی سوالات از پیش تعیین شده در خصوص مطالبه‌گری محیط زیست را پرسید که این طرح نیز با استقبال خوبی از سوی دوستداران محیط زیست مواجه شد.
حسین‌زاده، طرح چهارم را «نبض دانایی» در کتابخانه برکت شهر سومالی گتوند بیان کرد و گفت: این طرح توسط پریسا علیزاده کتابدار کتابخانه، که یک ابتکار آموزشی و آگاهی‌بخش است با بهره‌گیری از دانش و تخصص متخصصان حوزه بهداشت و با هدف ارتقاء سواد سلامت جامعه و ترویج سبک زندگی سالم در میان عموم مردم، از طریق پایگاه سلامت شهر سماله، اجرا شد.
وی، اهداف کلیدی طرح «نبض دانایی» را افزایش سطح سواد سلامت در جامعه، پیشگیری موثر از بیماری‌های غیرواگیر شایع مانند دیابت، فشار خون بالا و چاقی، آموزش و نهادینه کردن مهارت‌های سبک زندگی سالم، ارتقاء آگاهی خانواده‌ها در حوزه‌های حیاتی سلامت روان، تغذیه صحیح، ورزش و تحرک بدنی، ترویج فرهنگ خودمراقبتی در میان آحاد مردم ذکر کرد و گفت: دستاوردهای قابل انتظار و برنامه‌های اجرایی این طرح شامل؛ برگزاری کارگاه‌های آموزشی حضوری و آنلاین با محتوای تخصصی و کاربردی، ارائه مشاوره رایگان سلامت به صورت فردی و خانوادگی، ارزیابی و پایش مستمر وضعیت سلامت شرکت‌کنندگان برای سنجش اثربخشی برنامه‌ها، توزیع بسته‌های دانایی شامل کتابچه‌ها، بروشورها، فایل‌های صوتی و ویدئویی آموزشی، ایجاد و تقویت همکاری‌های مشترک با مدارس، مساجد و مراکز فرهنگی محلی برای پوشش حداکثری جامعه است.
نفش کلیدی «کشکول علم» در پرورش خلاقیت علمی دانش‌آموزان
مدیرکل کتابخانه‌های عمومی خوزستان، دیگر طراحی خدمت کتابخانه‌های استان را طرح «کشکول علم» دانست و گفت: این طرح در کتابخانه امام خمینی (ره) شهر دزفول به مجری‌گری معصومه الماسی‌فرد اجرا شد. این طرح ویژه دانش‌آموزان مقطع دبستان، با هدف ایجاد فضایی شاد، علمی و الهام‌بخش، تجربه‌ای متفاوت از یادگیری را برای آینده‌سازان این مرز و بوم فراهم می‌آورد. «کشکول علم» با بهره‌گیری از رویکردهای نوین آموزشی، دربرگیرنده بخش‌های متنوعی است که هر یک نقشی کلیدی در پرورش خلاقیت و افزایش اشتیاق علمی دانش‌آموزان ایفا می‌کنند.
اما سه طرحی که قرار است توسط کتابداران خوزستانی به ویترین کتابخانه‌های کشور اضافه شود، نیز جالب توجه است. خبرنگار ایبنا با طراحان این طرح‌ها نیز گفت‌وگو کرده است.
مسئول کتابخانه عمومی معرفت کوی لور شهرستان اندیمشک به خبرنگار ایبنا در خصوص طرح «پزشک کتابخانه» که یکی از طرح‌های خدمت است، گفت: این طرح با هدف فراهم کردن دسترسی آسان و رایگان به خدمات اولیه بهداشتی و درمانی برای عموم، تلاش دارد تا گامی تحول‌آفرین در ارائه خدمات فراکتابخانه‌ای بردارد.
«پزشک کتابخانه» تحولی در خدمات فرا اکتابخانه‌ای
شادی عاطفی‌مهر با بیان اینکه طرح پزشک کتابخانه با شعار «تحولی در خدمات فرا کتابخانه‌ای» معرفی شده است، افزود: پزشک کتابخانه با ادغام خدمات سلامت در محیط فرهنگی کتابخانه، به دنبال ارتقاء سطح سلامت خانواده‌ها، کاهش هزینه‌های درمانی و ایجاد پیوندی عمیق‌تر میان جامعه و کتابخانه است.
وی ادامه داد: پزشک در این طرح عهده‌دار ارائه و مدیریت خدمات سلامتی سطح اول شامل ویزیت، ثبت اطلاعات در پرونده سلامت، پیگیری درمان و در صورت نیاز، ارجاع به متخصص است و این طرح دستاوردهای چشمگیری از جمله ارزیابی همدلی، پاسخ به نیازهای اصلی اجتماع محلی، بهبود سلامت جامعه، افزایش انس و پیوند عمومی با کتابخانه را دنبال کرده است.
خدمات ارائه شده در قالب این طرح شامل برگزاری کارگاه‌های آموزشی تخصصی در زمینه‌های روانشناسی، تغذیه، فرزندپروری، تاب‌آوری فرزندان و نوجوانان، آسیب‌های اجتماعی، فرزندان طلاق و نحوه رفتار و تعامل با سالمندان توسط کارشناسان بهداشت، برگزاری جلسات آموزشی حضوری و آنلاین سلامت روان و جسم، ارائه فایل‌های صوتی و تصویری آموزشی با محوریت سلامت روان و جسم، ارائه ویزیت رایگان، تزریقات و سرم‌تراپی توسط پرستاران خیر است و با اجرای این طرح، افراد دسترسی آسان‌تری به خدمات بهداشتی و درمانی در سطح اولیه خواهند داشت و از مراجعات غیرضروری به بیمارستان‌ها کاسته خواهد شد.
نازنین بهداروند کتابدار مسجدسلیمانی و مجری «طرح آالفا» از دیگر طرح‌های خدمت کتابخانه‌ای نیز در خصوص ایده اولیه این طرح گفت: استخدام در نهاد کتابخانه‌ها، ذهن من را نسبت به نسل‌ها آگاه‌تر کرد و به من آموخت که اگر می‌خواهیم آینده‌ای روشن‌تر، جامعه‌ای پویاتر و کشوری آبادتر و آزادتر داشته باشیم، باید از همان روزهای کودکی روی فرزندانمان سرمایه‌گذاری کنیم. ایده طرح آلفا از همان سال‌های اولیه استخدامم به ذهنم رسید.
بهداروند افزود: این طرح با الهام از گزارش‌های بین‌المللی و پس از نفوذ و رسوخ مفهوم «طراحی خدمت» در علم کتابداری ایران، شکل عملیاتی به خود گرفت. تجربه مادری کردن برای کودکان کتابخانه میرزای بختیاری و سپس انتقال به کتابخانه موعود در منطقه نفتک مسجدسلیمان، فرصتی شد تا این ایده دیرینه به مرحله اجرا برسد.
وی با اشاره به چالش‌های کار با کودکان نسل آلفا که اهل دیجیتال و سرعت اطلاعات هستند، تأکید کرد: کنترل کودکان و دور کردن‌شان از دنیای دیجیتال بسیار سخت است، اما با توجه به پایه هوشی کودکان، کتاب قصه و هنر واقعاً تأثیرگذار است و جنبه‌های پاک روحی، حسی و عاطفی آن‌ها را پرورش می‌دهد.
بهداروند ادامه داد: نسل آلفا با وجود مادرانی اندیشمند، مدرن و اغلب تحصیل‌کرده، نیازمند روش‌های تربیتی نوین است که با چارچوب‌های سنتی دهه شصت متفاوت است. کتابخانه به واسطه قرار گیری اجتماعی، موقعیت فرهنگی و خاصیت مهرورزی دوگانه‌ای که عضو با کتابدار دارد، و متفاوت از سایر ادارات و حتی آموزش و پرورش، فضایی تعاملی‌تر و دوستانه‌تر فراهم می‌کند تا پیوند آموزشی مادران با کودکان عمیق‌تر و جذاب‌تر شود.
مینایی عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور مسجدسلیمان که در طرح آلفا مشارکت کرده است، هم بیان کرد: طرح آلفا نشان می‌دهد که چگونه می‌توان با رویکردهای خلاقانه و با استفاده از مجراهایی چون داستان، هنر و کارگاه‌های علمی که بن‌مایه ایران اسلامی است، نسل آینده را برای ساختن فردایی بهتر توانمند ساخت.
ایده هفت خان در طرح «آلفا»
وی در توضیح روش‌های اجرایی این طرح گفت: یکی از مؤثرترین راه‌ها برای دور کردن کودکان از دنیای دیجیتال، استفاده از رویکردی جذاب و هدفمند است. به همین دلیل ما ایده «هفت‌خان» را برای طرح آلفا انتخاب کردیم و «هفت‌خان»، رویکردی نوین برای جذب نسل آلفا به دنیای کتاب است.
وی افزود: قهرمانان ادبیات سنتی و اساطیر ما برای رسیدن به قهرمانی از هفت مرحله عبور کرده‌اند و کودکان امروز نیز برای تبدیل شدن به قهرمانان نسل خود، باید از این هفت مرحله عبور کنند.
مینایی تأکید کرد: هر یک از این «خان‌ها» مسیر متفاوتی را برای رشد کودکان پیشنهاد می‌کند. گاهی عبور از این مرحله از مسیر علم، تخیل، نوشتار و گاهی با ایجاد و آفرینش هنری است. هر کدام از این‌ها را در یک خان مجزا اجرا کردیم. این رویکرد خلاقانه نه تنها کودکان را به صورت فعال درگیر می‌کند، بلکه به آن‌ها می‌آموزد که چگونه از طریق مسیرهای مختلف دانش و خلاقیت، به اهداف خود دست یابند.
∎