سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، در روزگاری که نوجوانان بیش از هر زمان دیگر با انبوهی از رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و سرگرمی‌های پر زرق‌وبرق احاطه شده‌اند، پرسش اساسی این است که چه چیزی می‌تواند همزمان آنان را سرگرم کند و به رشد فکری و عاطفی‌شان نیز یاری برساند؟ بسیاری از کارشناسان بر این باورند که ادبیات، به‌ویژه ادبیات داستانی، هنوز هم قدرت شگفت‌انگیزی در شکل‌دادن به جهان ذهنی نسل جوان دارد. اما در میان گونه‌های مختلف ادبی، ژانری وجود دارد که شاید بیش از دیگران با روح جست‌وجوگر و خیال‌پرداز نوجوان سازگار باشد: ادبیات فانتزی.
زهرا عامری، پژوهشگر و نویسنده در گفت‌وگو با ایبنا به این‌که فانتزی صرفاً سرگرمی یا خیال‌پردازی نیست، بلکه زبان دوم واقعیت است، اشاره و بیان می‌کند: فانتزی برخلاف تصور رایج، نه تنها دنیایی خیالی و بریده از واقعیت نیست، بلکه پلی است میان خیال و زندگی روزمره؛ جایی که نوجوان می‌تواند در قالب شخصیت‌های داستانی با پرسش‌های عمیق خود مواجه شود، ترس‌هایش را بیازماید، اعتماد به نفس خود را تقویت کند و به پاسخ‌هایی تازه برسد.
به باور این پژوهشگر ادبیات کودک و نوجوان، قهرمان‌های فانتزی از هری پاتر و فرودو گرفته تا کودکان نارنیا به‌ظاهر موجوداتی خیالی‌اند، اما در حقیقت آینه‌ای برای نوجوانانی هستند که در مسیر گذار از کودکی به بزرگسالی، با پرسش‌هایی اساسی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. به عبارتی، نوجوان در جهان فانتزی، همزمان هم کودک است و هم بزرگسال؛ او در حال تجربه کردن مرزهاست و فانتزی، این امکان را در اختیارش می‌گذارد که بدون ترس، نقش‌های تازه را بیازماید و توانمندی‌های پنهان خود را کشف کند.
فانتزی؛ راهی برای دیدن دوباره جهان
عامری بر این باور است که تخیل، اگر درست هدایت شود، نه تنها نوجوان را از واقعیت دور نمی‌کند، بلکه آمادگی و جسارت او را برای پذیرش واقعیت افزایش می‌دهد. اصلاً وقتی از فانتزی حرف می‌زنیم، منظورمان ورود به سرزمینی عجیب و مملو از موجودات خیالی صرف نیست. فانتزی در حقیقت راهی برای دیدن دوباره جهان است؛ راهی که به نوجوان کمک می‌کند هم با لایه‌های پنهان درون خودش آشنا شود و هم با واقعیت‌های بیرونی ارتباطی تازه برقرار کند.
به گفته این نویسنده، نوجوانان در حساس‌ترین مرحله زندگی، یعنی جایی میان کودکی و بزرگسالی قرار دارند و بیش از هر زمان دیگر، نیازمند ابزار و روشی هستند تا با آن اضطراب‌ها، پرسش‌ها و رؤیاهایشان را بیان کنند و فانتزی این امکان را در اختیارشان می‌گذارد که در جهانی دیگر، بدون ترس از قضاوت یا شکست، خودشان را بیازمایند. بنابراین، خیال و خیال‌پردازی در جهان فانتزی فقط برای فرار از واقعیت نیست. برعکس، پلی است که نوجوان را به فهم بهتر واقعیت می‌رساند. در جهانی که پر از تناقض‌ها، محدودیت‌ها و فشارهای اجتماعی است، فانتزی به نوجوان یادآوری می‌کند که هنوز می‌توان متفاوت دید و متفاوت زیست.
جهان فانتزی از قواعد خاص خود پیروی می‌کند
عامری در ادامه گفت‌وگو تأکید می‌کند که نخستین گام برای بررسی این گونه ادبی، داشتن تعریفی روشن و دقیق از آن است. بسیاری از افراد وقتی نام فانتزی را می‌شنوند به داستان‌هایی پر از جادوگران، موجودات خیالی یا سرزمین‌های عجیب فکر می‌کنند. این تصویر، هرچند بخشی از واقعیت را نشان می‌دهد، اما تعریف کاملی از فانتزی نیست، زیرا فانتزی ژانری است که می‌کوشد با تغییر قوانین عادی جهان، امکان تجربه‌ای دیگرگونه از واقعیت را فراهم آورد.
به گفته این نویسنده کودک و نوجوان، هر داستان فانتزی از یک اصل بنیادین پیروی می‌کند و آن، ساخت جهانی است که قوانین خاص خود را دارد و این قوانین، هرچند متفاوت با دنیای ما هستند، اما از انسجام لازم و اصول و قواعد روشنی برخوردارند و این، همان نکته‌ای است که نوجوان را به فکر وامی‌دارد و او را با مفهوم مسئولیت و پیامدهای انتخاب آشنا می‌کند.
قهرمان‌ها؛ الگوهای الهام‌بخش
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های فانتزی، حضور قهرمانانی است که از دل زندگی عادی برمی‌خیزند، اما در مواجهه با شرایطی متفاوت، توانایی‌های تازه‌ای را در خود کشف می‌کنند. زهرا عامری در این‌باره می‌گوید: قهرمان فانتزی معمولاً نوجوانی است که در آغاز هیچ تفاوتی با دیگران ندارد؛ او مثل هم‌سن‌وسال‌هایش با دغدغه‌های کوچک و روزمره دست‌وپنجه نرم می‌کند. اما ناگهان، حادثه‌ای غیرمنتظره به دنیایی دیگر، پرتابش می‌کند؛ جهانی که در آن باید تصمیم بگیرد، مبارزه کند و رشد یابد.
او برای نمونه به آثار مشهور فانتزی اشاره و بیان می‌کند: هری پاتر پیش از آنکه جادوگر شود، پسری یتیم و تنهاست که در خانه خاله‌اش تحقیر می‌شود. تنها وقتی وارد دنیای جادو می‌شود، می‌فهمد که می‌تواند قهرمان باشد. یا در داستان‌های سی. اس. لوئیس، کودکان عادی با ورود به سرزمین نارنیا با وظایفی بزرگ روبه‌رو می‌شوند. این الگویی است که نوجوان به‌خوبی با آن ارتباط برقرار می‌کند، چون خودش هم در حال تجربه دنیایی تازه و ناشناخته به نام بلوغ است.
عامری اضافه می‌کند که چنین الگوهایی صرفاً داستانی یا تخیلی نیستند، بلکه جنبه آموزشی و تربیتی دارند چراکه وقتی نوجوان می‌بیند قهرمان داستان با ترس‌هایش روبه‌رو می‌شود، می‌آموزد که خودش هم باید به جای فرار، راهی برای مواجهه پیدا کند. این همان جادوی فانتزی است؛ جادویی که بدون خطابه یا دستور، نوجوان را به شجاعت، استقلال و امید دعوت می‌کند. در واقع، انتخاب قهرمان از میان آدم‌های عادی، یکی از رموز موفقیت این ژانر است.
زهرا عامری، طی یک فعالیت پژوهشی، پرسشنامه‌هایی را در اختیار نوجوانان گذاشته. بسیاری از نوجوان‌ها به صراحت، پاسخ داده‌اند که مطالعه آثار فانتزی به آن‌ها احساس «آزادی» داده است، چون در دنیای واقعی، نوجوان‌ها با محدودیت‌های خانوادگی، قوانین مدرسه، فشارهای اجتماعی و حتی نگاه قضاوت‌گر اطرافیان روبه‌رو هستند اما در جهان فانتزی، این مرزها فرو می‌ریزد و آن‌ها می‌توانند قهرمانی باشند که با اژدها می‌جنگد یا موجودی که قدرتی ویژه و فراانسانی دارد. همین تجربه، ولو در سطح تخیل، باعث می‌شود نوجوان، اعتماد به نفس بیشتری پیدا کند و رفتار شجاعانه‌تری، حتی در دنیای واقعی داشته باشد.
فانتزی و تقویت مهارت‌های جمعی
به گفته این پژوهشگر کودک و نوجوان، فانتزی فقط به کمک فرد نمی‌آید، بلکه مهارت‌های جمعی را هم تقویت می‌کند. به این معنی که نوجوان‌ها، اغلب درباره آنچه خوانده‌اند با دوستانشان صحبت می‌کنند. این یعنی فانتزی به آن‌ها امکان می‌دهد وارد نوعی گفت‌وگوی جمعی شوند؛ چیزی که در سنین نوجوانی برای شکل‌گیری هویت اجتماعی بسیار حیاتی است و ما اگر بخواهیم نوجوانانی خلاق، شجاع و مسئولیت‌پذیر داشته باشیم، باید آن‌ها را با آثاری آشنا کنیم که تخیلشان را بیدار کند و به آن‌ها جرأت انتخاب بدهد.
عامری سپس به مسئولیت خانواده‌ها و نظام آموزشی اشاره و بیان می‌کند: باید از نگاه سطحی و کلیشه‌ای به فانتزی فاصله بگیریم. هنوز هم گاهی این تصور وجود دارد که فانتزی، تنها برای سرگرمی است یا حتی باعث دور شدن نوجوان از واقعیت می‌شود، در حالی که واقعیت برعکس است؛ فانتزی نوجوان را به شکلی عمیق‌تر با جهان واقعی درگیر و او را آماده می‌کند تا در آینده با چالش‌های جدی‌تر روبه‌رو شود. در واقع، این ژانر به او یاد می‌دهد که هیچ محدودیتی قطعی نیست و هر مرزی را می‌توان با قدرت تخیل و اراده پشت سر گذاشت.
∎