سرویس میهن و مقاومت خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): ماهرخ ابراهیم‌پور: دانشنامه «آزادگان» مجموعه‌ای است که با هدف گردآوری اطلاعات درباره آزادگان و دوران اسارت تهیه شده است. این اثر تلاش دارد خلاصه‌ای از پژوهش‌های انجام‌شده در این حوزه را در قالب یک منبع مرجع ارائه دهد تا مورد استفاده پژوهشگران و علاقه‌مندان قرار گیرد. دانشنامه حدود ۱۳۴ مدخل دارد و موضوعاتی مانند شرایط اردوگاه‌ها، افراد شناخته‌شده، رویدادهای مهم، آثار ادبی و هنری مربوط به اسارت، و مسائل فردی و اجتماعی آزادگان را دربر می‌گیرد.
این مجموعه با رویکردی علمی تدوین شده و سعی دارد اطلاعات را به صورت فشرده، مستند و منظم ارائه کند. محتوای دانشنامه بیشتر برای آشنایی اولیه با موضوعات مرتبط مناسب است و می‌تواند نقطه شروعی برای مطالعات تخصصی‌تر باشد. با وجود تلاش برای پوشش دادن جنبه‌های مختلف دوران اسارت، هنوز جای تحلیل‌های عمیق‌تر یا بررسی‌های انتقادی در آن احساس می‌شود.
در حال‌حاضر، این دانشنامه بیشتر در جست‌وجوهای عمومی کاربرد دارد و استفاده از آن در پژوهش‌های دانشگاهی یا تخصصی محدودتر است. نبود نقد علمی کافی و ارزیابی روشمند درباره این اثر نیز باعث شده جایگاه آن در فضای پژوهشی به‌درستی مشخص نشود.
در پرونده بررسی ادبیات اسارت گفت‌وگویی با مسعود امیرخانی، معاون دبیر علمی این دانشنامه ترتیب داده‌ایم که بدین‌شرح است:
چگونه می‌توان «دانشنامه آزادگان» را از نظر ساختاری و محتوایی با «ویکی آزادگان» یا سایر دانشنامه‌های آزاد مشابه مقایسه کرد؟ نقاط قوت و محدودیت‌های هر کدام چیست؟
پیش از پاسخ به پرسش نخست شما، لازم است توضیح مختصری درباره «دانشنامة آزادگان» بدهم تا خوانندگان محترم با این منبع ارزشمند آشنا شوند. تألیف و انتشار «دانشنامة آزادگان» تلاش مبارکی بود تا خلاء انتشار کتاب‌های مرجع، فرهنگ‌نامه‌ها و دانشنامه‌ها را در حوزه ادبیات پایداری پر کند. در کتاب‌های مرجع تلاش می‌شود چکیده و ماحاصل تحقیقات و پژوهش‌ها در ارتباط با یک موضوعِ خاص به‌صورت موجز، مستدل و مستند در قالب مقالاتی کنار هم بنشیند و تصویری کلی و جامع از آن موضوع در اختیار پژوهشگران، مخاطبان و علاقه‌مندان قرار گیرد. براساس همین هدف، تألیف «دانشنامه آزادگان» براساس توافق مشترکی میان بنیاد سابق دانشنامه‌نگاری ایران (پژوهشکده فعلی دانشنامه‌نگاری) و مؤسسه فرهنگی‌هنری پیام آزادگان در اوایل دهه ۹۰ آغاز شد. پس از انجام مقدمات کار یعنی انتخاب شورای علمی دانشنامه، مأخذیابی، مدخل‌گزینی و…، کار نگارش و ویرایش و انتشار دانشنامه انجام شد و حاصل تلاش پنجاه مولف آزاده و غیرآزاده در سال ۱۳۹۹ به ثمر رسید. اردوگاه‌ها، چهره‌های شاخص، حوادث اردوگاهی مهم، برخی از آثار ادبی و هنری خاص و برخی مسائل فردی و اجتماعی دوران اسارت ازجمله حدود ۱۳۴ مدخل این دانشنامه هستند.
اما در پاسخ به سؤال شما درخصوص مقایسه دانشنامه و ویکی، ابتدا باید از اقدام بسیار به‌جا، به‌موقع و مؤثر مؤسسة آزادگان در راه‌اندازی «ویکی آزادگان» پس از «دانشنامه آزادگان» تقدیر کنم. «ویکی آزادگان» کار ناتمامِ «دانشنامه آزادگان» را ازجهتِ ترسیمِ تصویری جامع و کامل از موضوع اسارت رزمندگان عزیزمان در اردوگاه‌های عراق را به اتمام خواهد رساند. دقیقاً به خاطر دارم که در جلسات نخستین شورای علمی دانشنامه، مداخل انتخابی بیش از هزار مدخل بود. گستردگی موضوعات اسارت از چهره‌های شاخص گرفته تا حوادث و رخدادها و تا شکنجه‌ها، بهداشت فردی و جمعی، آموزش، بیماری‌ها، امکانات، ابتکارات و مانند آن سبب شده بود فهرستی کامل تهیه شود، اما مجال پرداختن به همه آنها در قالب مقالات دانشنامگی وجود نداشت؛ لذا فهرست مداخل محدود شد و درنهایت به حدود ۱۳۵ مدخل رسید. ضمن اینکه نگارش همین تعداد مدخل حدود سه سال زمان برد. علاوه‌بر این، با توجه به مشکلات اقتصادی بر سر راه انتشار کاغذی آثار، آن هم آثار مرجع که صفحات زیادی دارد، به گمان من بهترین تصمیم مؤسسة پیام آزادگان این بود که با ویکی آزادگان، کارِ مرجع‌نگاری و مستندسازی دوران اسارت را ادامه دهد.
در مقایسه با نمونه‌های بین‌المللی دانشنامه‌های موضوعی، جایگاه و ویژگی‌های خاص «دانشنامه آزادگان» چیست؟ آیا الگوهای جهانی رعایت شده یا خلاقیت‌های بومی در آن دیده می‌شود؟
تا آنجا که به‌خاطر دارم، در زمان شروع کار دانشنامه آزادگان نمونه مشابه خارجی وجود نداشت. البته در برخی دانشنامه‌های مرتبط با جنگ جهانی اول و دوم به اردوگاه‌های کار اجباری و سایر اردوگاه‌های نگهداری اسرا در قالب مداخلی پرداخته شده بود. از این جهت، دانشنامه آزادگان در نوع خود کاری مبتکرانه و بدیع بود. من در مراسم رونمایی پیشنهاد ترجمه این اثر به زبان‌های انگلیسی و عربی را دادم. البته امروز با تلاش‌های ارزشمند مؤسسه پیام آزادگان و مسئول فرهیخته و محترم ویکی، کار ترجمه مقالات به این دو زبان در حال پیگیری و انجام است. اما در طول سال‌های اخیر به‌طور مشخص دو دانشنامه تخصصی با موضوع اسارت منتشر شده است که Encyclopedia of Prisoners of War and Internment (2000)و Behind Barbed Wire (2019) نام دارند و هرکدام با هدف و مخاطب خاصی به موضوعات اسارت از قدیم‌ترین زمان‌ها تا روزگار فعلی پرداخته‌اند که بررسی و تحلیل آنها در این مقال نمی‌گنجد.
درباره بخش دوم پرسش شما «رعایت الگوهای جهانی» باید عرض کنم که تألیف دانشنامه اصول و مراحلی دارد که در سؤال اول شما به آن اشاره کردم. درواقع، ما اصول نگارشِ چنینِ منبع مرجعی را در حد توان و دانش پژوهشکده دانشنامه‌نگاری رعایت کردیم. درخصوص محتوا نیز، چه در مرحله مدخل‌یابی چه در مرحله نگارش و چه در ویرایش محتوایی، داوری، و بازبینی نهایی از باسابقه‌ترین آزادگان سرافراز کشور که همگی در شورای علمی و مؤسسه حضور داشتند بهره بردیم. ذکر این نکته در اینجا لازم است که بیان این موارد به معنای بی‌نقصی این کار نیست. مهمترین مشکل ما در مسیر نگارش مقالات این دانشنامه، کمبود انباشت علمی و پژوهشی در موضوع اسارت در زمان تألیف بود. با وجود انتشار آثار متعدد و متنوع در این حوزه، همچنان مباحث این حوزه از لحاظ تاریخی به حد کافی تبیین نشده بود، زیرساخت‌های پژوهشی آماده نبود، و فرهنگ‌نامه‌ها و دیگر آثار مرجع در این حوزه آن‌طور که بایسته و شایسته است منتشر نشده بود. بنابراین، در این دانشنامه بخش مهمی از اطلاعات از رهگذر مصاحبه با چهره‌های شاخص و حاضر در آن مقطع کسب شده است و تلاش شده تا واقعیات موضوع به‌صورت کاملاً مستند عرضه شود و اسناد و منابع معتبر آن ذکر گردد.
اما نکته مهم درخصوص «خلاقیت‌های بومی» در دانشنامه، همان‌طور که ماهیت جنگِ ما با سایر جنگ‌ها در دنیا متفاوت است، در حوزه اسارت نیز ما شاهد عالی‌ترین جلوه‌های زندگی یعنی ایثار و فداکاری و ازخودگذشتگی در اردوگاه‌های نگهداری اسرای ایرانی در عراق بودیم و ترسیم این زندگی شاید ویژگی اصلی و متفاوتِ این دانشنامه باشد. درحالی‌که در دو دانشنامه خارجی ذکرشده، در میان مداخل بیشتر به معرفی اردوگاه‌ها، اشخاص و کشورهای درگیر جنگ پرداخته شده است.
با توجه به گستردگی منابع و مقالات ارائه‌شده در «دانشنامه آزادگان»، آیا امکان ویرایش و به‌روزرسانی دائمی آن وجود دارد؟ این قابلیت چطور با پویایی ویکی‌های آنلاین قابل مقایسه است؟
مؤسسه آزادگان انصافاً با حضور چهره‌های خدوم و زحمتکش خود همواره درجهت مستندسازی موضوعات اسارت از طرق مختلف اقدامات زیادی انجام داده است. من در جریان بسیاری از آثار پژوهشی ارزنده این مؤسسه هستم که ذکر نام آنها را به گفت‌وگوی شما با خودشان می‌سپارم. ولی از همان روز بعد از انتشار دانشنامه، در بخش پژوهش مؤسسه، به اهتمام فرزانه قلعه‌قوند، کارِ بازنگری و ویرایش مطالب دانشنامه آغاز شد. عرض کردم که بخش مهمی از اطلاعاتِ مداخل از رهگذر مصاحبه با چهره‌های شاخص و حاضر در آن مقطع زمانی کسب شد، ولی باز شاهد روایت‌های متفاوت‌تری ازسوی دیگر افراد درباره یک واقعه یا رخداد بودیم. بنابراین، پس از توزیع دانشنامه و خوانش آن توسط آزادگان عزیز، پیشنهاداتی درباره اصلاح و تکمیل برخی موارد صورت گرفته و ادامه دارد. ضمن اینکه تولد مبارک ویکی باعث شد که مقالات ویکی بروزتر و با اطلاعات کامل‌تر در فضای مجازی قرار بگیرد.
از نظر مخاطب و کاربرد، «دانشنامه آزادگان» بیشتر مناسب پژوهشگران و متخصصان است یا عموم مردم و نسل جوان هم می‌توانند از آن بهره‌مند شوند؟ این موضوع در مقایسه با «ویکی آزادگان» چگونه است؟
دانشنامه آزادگان از این منظر که با زبان ساده و غیراصطلاحی تدوین شده است و مناسب همه افراد باسواد جامعه است، ذیلِ دانشنامه‌ای همگانی یا عمومی قرار می‌گیر، اما ازمنظر اینکه مشارکت مؤسسه تخصصی آزادگان را در پشت سر خود دارد و در تألیف و نگارش و داوری و ویرایش آن جمعی از خبرگانِ آزاده مشارکت داشته‌اند و از همه مهم‌تر کلیه موضوعات منحصراً به بحث اسارت مربوط می‌شود، دانشنامه‌ای تخصصی است. ویکی هم ساختار مشابهی دارد؛ البته که گستره موضوعاتش بسیار بیشتر از دانشنامه است.
چه شاخص‌ها و معیارهایی برای سنجش میزان بهره‌مندی پژوهشگران از دانشنامه آزادگان وجود دارد؟ برای نمونه، این دانشنامه در جست‌وجوهای عمومی و ابتدایی قابل استناد است، اما در تحقیقات تخصصی، جایگاه برجسته‌ای ندارد. همچنین، چه عواملی موجب شده‌اند که در سال‌های اخیر، نقدها یا ارزیابی‌های علمی جدی و اثرگذاری درباره این دانشنامه صورت نگیرد؟
با آنکه پس از انقلاب اسلامی، روند تألیف، ترجمه و تدوین دانشنامه‌ها رشد چشم‌گیری داشته و حتی ناشران کودک و نوجوان و ناشران خصوصی در کنار سازمان‌ها و بنیادهای فعال در زمینه دانشنامه‌نگاری به این حوزه ورود کرده‌اند، اما بهره‌گیری از دانشنامه‌ها در محیط‌های آموزشی و پژوهشی مدارس و دانشگاه‌ها چندان رایج نشده است. البته آمار دقیقی در این‌باره در دست ندارم، اما در گفت‌وگوهای محدودی که با دانش‌آموزان و دانشجویان درباره منابع مرجع داشته‌ام، این نکته برایم روشن شده است.
این در حالی است که نخستین گام در هر پژوهش، مراجعه به دانشنامه‌ها و سایر منابع مرجع است. فرض کنید قصد ترجمه رمانی از ادبیات ویتنام را دارم، کشوری که اطلاعات چندانی درباره فرهنگ آن ندارم. در چنین شرایطی، بهترین نقطه آغاز، مراجعه به منابعی چون دایرة‌المعارف فارسی مصاحب یا دانشنامه‌های عمومی انگلیسی‌زبان مانند بریتانیکا است، چون دانشنامه‌ها می‌توانند در کوتاه‌ترین زمان، بیشترین اطلاعات معتبر و فشرده را در اختیار مخاطب قرار دهند؛ و این ویژگی، اهمیت انتشار و استفاده از دانشنامه‌ها را برجسته می‌سازد.
در مورد جایگاه دانشنامه آزادگان نیز که فرمودید در پژوهش‌های تخصصی چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرد، بنده نظر متفاوتی دارم. درسته که این دانشنامه خالی از نقد نیست و هنوز کامل نشده، اما برای پژوهشگری که قصد دارد در حوزه اسارت پژوهش کند، نقطه شروع بسیار مناسبی است. مثلاً اگر کسی بخواهد درباره مرحوم سید علی‌اکبر ابوترابی تحقیق کند، می‌تواند ابتدا به مقاله‌ای با حجم حدود ۲۰۰۰ کلمه در این دانشنامه مراجعه کند که تصویری مستند، جامع و موجز از این شخصیت ماندگار ارائه می‌دهد.
در چنین حالتی، پژوهشگر به جای آنکه وقت زیادی را صرف جست‌وجو در کتاب‌های خاطرات اسرا یا آثار پراکنده درباره ایشان کند، در یک زمان کوتاه تصویری کلی از شخصیت، فعالیت‌ها و نقش ایشان در دوران اسارت به دست می‌آورد و پس از آن می‌تواند برای اطلاعات تکمیلی به منابع دیگر مراجعه کند. این موضوع درباره دیگر چهره‌ها، وقایع مهم، اردوگاه‌ها و سایر موضوعات مرتبط با حوزه اسارت نیز صدق می‌کند.
با این حال، در زمینه مراجعه اولیه دانش‌آموزان، دانشجویان و پژوهشگران به دانشنامه‌ها هنوز کاستی‌هایی دیده می‌شود، هرچند در سال‌های اخیر با انتشار آثار مرجع، این وضعیت تا حدودی بهبود یافته است. به نظر من، باید فرهنگ مراجعه به دانشنامه‌ها از مدارس آغاز شود. کتابخانه‌های مدارس باید مجهز به کتاب‌های مرجع مانند فرهنگ‌نامه‌ها و دانشنامه‌ها شوند و دانش‌آموزان آموزش ببینند که ابتدا با رجوع به این منابع، اطلاعات کلی و جامع را کسب کنند و سپس برای دسترسی به داده‌های تخصصی‌تر به کتاب‌های مربوط به موضوع مراجعه نمایند.
امروزه شاید دسترسی به فضای مجازی آسان‌تر از مراجعه به کتابخانه‌ها باشد؛ به همین دلیل، دوستان در مؤسسه آزادگان تلاش کرده‌اند با راه‌اندازی ویکی، امکان برداشتن نخستین گام‌های پژوهشی را برای همه علاقه‌مندان فراهم کنند.
دلیل نبود نقد علمی قابل توجه درباره دانشنامه آزادگان را می‌توان به ضعف نهادهای پژوهشی و علمی کشور در زمینه بررسی و نقد آثار تولید شده نسبت داد. چاپ این دانشنامه گامی مهم و اولیه در حوزه دفاع مقدس به شمار می‌رود، چرا که تاکنون هیچ دانشنامه یا مرجع جامع مشابهی در این حوزه در کشور وجود نداشته است. بنابراین، دانشنامه آزادگان به عنوان اثری قابل توجه در زمینه ایثار و شهادت مطرح است و نیازمند نقد و بررسی دقیق است تا کاستی‌ها و نواقص آن شناسایی و اصلاح شود. البته در مؤسسه پیام آزادگان، این دانشنامه به صورت مستمر مورد مطالعه و به‌روزرسانی قرار می‌گیرد.
∎