خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) _ مهتاب دمیرچی؛ انتشار ترجمه فارسی مقاله «درباره خلط سوداوی و درمان آن» اثر پزشک برجسته ایرانی، یوحنا بن ماسویه جندی شاپوری، توسط انتشارات نیلوبرگ و روانه بازار کتاب شد. احسان مقدس، مدیر انتشارات نیلوبرگ، در گفت‌وگو با ایبنا درباره این اثر گفت: این مقاله یکی از آثار کهن طب سنتی ایران است که تنها یک نسخه خطی از آن موجود است و ارائه متن عربی همراه با ترجمه فارسی و تصاویر نسخه، فرصتی ارزشمند برای پژوهشگران طب سنتی و تاریخ پزشکی فراهم می‌کند. به گفته او، معرفی پزشکان فارغ‌التحصیل جندی‌شاپور و آثار آنان به شناخت بهتر میراث علمی ایران و تأثیر آن بر طب اسلامی و اروپایی کمک می‌کند. شرح کامل این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:

ابتدا درباره انتشار ترجمه فارسی مقاله خلط سوداوی و درمان آن توضیح دهید.
ترجمه فارسی مقاله «درباره خلط سوداوی و درمان آن» برای اولین بار توسط من انجام شده است. این اثر متعلق به پزشک نامدار ایرانی، یوحنا بن ماسویه جندیشاپوری، است و پیش از این تنها یک نسخه خطی در کتابخانه آستان قدس رضوی وجود داشت. با توجه به اهمیت مطالعه آثار کهن طب سنتی ایران، تصمیم گرفتیم این مقاله را با متن عربی، ترجمه فارسی و تصاویر نسخه خطی تقدیم پژوهشگران، اطبای طب سنتی و علاقه‌مندان به تاریخ پزشکی و تمدن اسلامی کنیم. انتشار چنین اثری می‌تواند افق‌های تازه‌ای در پژوهش‌های تاریخ پزشکی باز کند و ما ایرانیان را بیشتر با تاریخ پرافتخار خود آشنا سازد.

چرا معرفی پزشکان ایرانی مانند یوحنا بن ماسویه اهمیت دارد؟
آشنایی با پزشکان ایرانی در دوره‌های مختلف تاریخی همانند مطالعه یک کتاب بزرگ است؛ در هر صفحه آن مطالب ارزشمندی درباره علم، تجربه پزشکی و شیوه‌های درمان تدوین شده است. معرفی پزشکان فارغ‌التحصیل دانشگاه جندی‌شاپور و آثار ارزشمند آنها، نه تنها تاریخ طب سنتی را روشن می‌کند، بلکه نشان می‌دهد چگونه این تالیفات بر تمدن اسلامی و پزشکی اروپایی نیز اثرگذار بوده‌اند. هر پزشک برجسته، مانند یک ستاره درخشان در تاریخ علمی ماست و شناخت ویژگی‌ها و سبک کار آنها به پژوهشگران کمک می‌کند درک عمیق‌تری از روند علمی دوران گذشته داشته باشند.

خلط سودا در طب سنتی چه جایگاهی دارد و مقاله یوحنا بر چه جنبه‌ای از آن تمرکز دارد؟
سودا یا Melancholia یکی از چهار خلط اصلی بدن است که ویژگی سرد و خشک دارد و با حالت‌های فکری، نگرانی، اضطراب و فعالیت‌های ذهنی مرتبط است. افزایش سودای بدن می‌تواند علائمی مانند اضطراب، افسردگی، کاهش انرژی، بی‌خوابی و مشکلات گوارشی ایجاد کند. مقاله یوحنا بن ماسویه بر سودای غیرطبیعی و بیماری‌زا تمرکز دارد و روش‌های درمان آن را به تفصیل شرح می‌دهد. وی در ابتدای مقاله تفاوت میان سودای طبیعی و غیرطبیعی را توضیح می‌دهد تا خوانندگان به درستی با مفهوم بیماری‌های سوداوی آشنا شوند.

مره السوداء چیست و چه ارتباطی با سودا دارد؟
مره السوداء اصطلاحی است که معمولاً به خلط سوداوی اشاره دارد. در این عبارت، «مره» به معنای خلط است و «سودا» به خلط سرد و خشک. بنابراین، مره السوداء و سوداء معمولاً یک مفهوم را تداعی می‌کنند. مقاله یوحنا تنها به سودای غیرطبیعی و بیماری‌زا می‌پردازد و بر اساس آن، روش‌های درمان و پیشگیری از بیماری‌های ناشی از سودا ارائه می‌شود.

بقراط و جالینوس درباره سودا چه نظری داشته‌اند؟
بقراط سودا را خلطی سرد و خشک می‌دانست که از سوختن یا فساد سایر اخلاط، به ویژه صفرا یا خون ایجاد می‌شود و می‌تواند باعث بیماری‌های ذهنی مانند مالیخولیا، افسردگی و وسواس گردد. وی علائم سودا را تیرگی پوست، یبوست، بی‌خوابی و افکار منفی می‌دانست. جالینوس این خلط را «خلط سوخته» می‌نامید و معتقد بود ممکن است از سوختن صفرا، فساد خون یا سردی مزمن بلغم ایجاد شود. او سودا را به دو نوع طبیعی و غیرطبیعی تقسیم می‌کرد؛ نوع طبیعی برای استحکام استخوان‌ها ضروری است و نوع غیرطبیعی عامل بیماری‌زا محسوب می‌شود.

می‌توانید کمی از زندگی و تحصیلات یوحنا بن ماسویه بگویید؟
ابو زکریا یوحنا بن ماسویه خوزی پزشک برجسته ایرانی است که تاریخ تولد دقیقش مشخص نیست، اما بر اساس مدارک، حدود سال ۱۶۳ هجری قمری در جندی‌شاپور متولد شده است. او پس از فراگیری زبان‌های عربی و سریانی، طب را در مدرسه جندی‌شاپور آموخت و سپس به بغداد رفت تا در دارالحکمه به عنوان مترجم و پزشک فعالیت کند. وی در دربار خلیفه عباسی هارون الرشید و خلفای بعدی خدمت کرد و آوازه علمی او در جهان اسلام و اروپا شناخته شد.

خاندان ماسویه چه نقشی در شکل‌گیری حرفه او داشتند؟
خاندان ماسویه از پیشگامان طب در جندی‌شاپور بودند. پدر او، ماسویه اول، پزشک و داروساز برجسته‌ای بود و ریاست بیمارستان جندی‌شاپور را بر عهده داشت. یوحنا و برادرش میخائیل مسیر علمی خانواده را ادامه دادند و هر دو به مقام‌های عالی پزشکی دست یافتند. مهارت‌های او در داروسازی و درمان چشم پزشکی باعث شد در دربار بغداد مورد توجه قرار گیرد و به سرعت در سلسله مراتب پزشکی و علمی ترقی کند.

جایگاه علمی و شهرت یوحنا بن ماسویه چگونه بود؟
یوحنا به عنوان «ماسویه کبیر» یا یانوس داماسنوس شناخته می‌شد. وی فردی باهوش، حاضر جواب، فاضل و استاد تمام در دانش پزشکی بود. آثار او تا قرن‌ها مورد استفاده و ترجمه در اروپا قرار گرفت. او در زمینه‌های چشم پزشکی، کالبدشناسی، طب سنتی و داروسازی نوآوری‌های چشمگیری داشت و شاگردان برجسته‌ای مانند حنین بن اسحاق تربیت کرد. او در تمام دوران طلایی اسلام، اعتبار و شهرت فراوانی داشت و بسیاری از خلفا بدون مشورت با او دستورهای پزشکی نمی‌دادند.

آثار و تألیفات اصلی یوحنا بن ماسویه کدام‌اند؟
تألیفات او بیش از ۴۰ اثر مختلف را شامل می‌شود. برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از: نوادر الطب، کتاب الحمیات، دغل العین، معرفه محنه الکحالین، کتاب المره السوداء و علاجها، کتاب مالیخولیا و علل و درمان آن، کتاب فی الصداع، کتاب التشریح، کتاب دفع مضار الادویه، و بسیاری آثار دیگر در زمینه پزشکی، چشم‌پزشکی، داروسازی و طب سنتی. این تألیفات تا پیش از رنسانس در اروپا مورد استفاده بوده و نقش مهمی در انتقال دانش پزشکی یونانی و اسلامی داشته‌اند.

نسخه خطی مقاله خلط سوداوی در چه وضعیتی است؟
تنها یک نسخه خطی شناخته شده از این مقاله در کتابخانه آستان قدس رضوی به شماره ۵۲۲۲ نگهداری می‌شود. این نسخه ۱۱ برگ دارد و هر برگ شامل ۱۹ سطر است، به خط نسخ کهن و در اندازه ۱۳×۲۲ سانتی‌متر نگارش شده است. نسخه‌ای عکسی از آن نیز در کتابخانه دائره المعارف موجود است. تصویر نسخه خطی در انتهای کتاب آورده شده تا پژوهشگران بتوانند آن را مشاهده و بررسی کنند.

یوحنا بن ماسویه در چه حوزه‌هایی پیشگام بود؟
علاوه بر طب عمومی، او در زمینه چشم پزشکی و کالبدشناسی نوآوری داشت. اگرچه به دلیل حرمت تشریح جسد انسان در آن زمان، بررسی روی بدن انسان محدود بود، اما او با آزمایش روی حیوانات و بوزینه توانست مطالعات ارزشمندی ارائه دهد. وی همچنین به تجزیه و تحلیل عقاید پیشینیان پرداخته و روش علمی خود را بر اساس منابع یونانی و تجربه شخصی توسعه داد.

چشم‌انداز شما از انتشار این اثر چیست؟
امیدوارم این اثر مورد توجه پژوهشگران، اطبای طب سنتی و علاقه‌مندان به تاریخ پزشکی قرار گیرد و بتواند زمینه مطالعات عمیق‌تر در تاریخ پزشکی و تمدن اسلامی را فراهم کند. انتشار چنین متنی علاوه بر حفظ میراث علمی ایران، امکان دسترسی پژوهشگران به منابع اصیل و نسخه‌های خطی ارزشمند را فراهم می‌سازد.

سخن آخر

گفتنی است؛ انتشار ترجمه مقاله «خلط سوداوی و درمان آن» از یوحنا بن ماسویه، نه تنها دریچه‌ای تازه برای پژوهشگران تاریخ پزشکی و علاقه‌مندان طب سنتی می‌گشاید، بلکه یادآور نقش تأثیرگذار دانشمندان ایرانی جندی‌شاپور در پایه‌گذاری میراث علمی جهانی است.