زهرا وجدانی: امنیت غذایی به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های قرن بیست‌ویکم بدل شده است؛ دغدغه‌ای که تغییرات اقلیمی، کمبود منابع طبیعی، افزایش جمعیت و بحران‌های ژئوپلیتیک آن را در صدر نگرانی‌های جهانی قرار داده است. بسیاری از کشور‌ها برای پاسخ به این چالش‌ها مسیر‌های تازه‌ای را آغاز کرده‌اند: از توسعه بذر‌های فناورانه و محصولات بوم‌سازگار گرفته تا هوشمندسازی فرآیند‌های تولید و بهره‌گیری از هوش مصنوعی در مزارع.
ایران نیز به عنوان کشوری با ظرفیت‌های گسترده کشاورزی از این قاعده مستثنی نیست. با این حال محدودیت‌های منابع آب و خاک، کاهش سرمایه‌گذاری و سطح پایین آموزش در میان بهره‌برداران چالش‌های بزرگی را پیش روی این بخش قرار داده است؛ به‌طوری که براساس آخرین آمار بیش از ۴.۲۹ میلیون بهره‌بردار در کشور فعال‌اند که نزدیک به ۲۳ درصد آنها بی‌سواد و کمتر از یک درصد دارای تحصیلات مرتبط کشاورزی هستند. در چنین شرایطی تکیه بر دانش و فناوری تنها مسیری است که می‌تواند امنیت غذایی کشور را پایدار نگه دارد.
این مسئله ضرورت بازنگری در مسیر توسعه کشاورزی و اتکای بیشتر به دانش و فناوری را آشکار می‌کند.
در همین راستا ارژنگ جوادی، ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان غذا و کشاورزی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در گفت‌وگویی با خبرنگارعلمی برنا، برنامه‌های جامع سال ۱۴۰۴ و نقش فناوری‌های نوظهور در آینده کشاورزی ایران را تشریح می‌کند.
هسته‌های اولیه فناورانه؛ اولویت سال ۱۴۰۴
ارژنگ جوادی با اشاره به حوزه‌های اولویت‌دار ستاد می‌گوید: ستاد غذا و کشاورزی در سال ۱۴۰۴ یک برنامه جامع در تولید و تأمین هسته‌های اولیه فناورانه دارد. این هسته‌ها شامل بذور فناورانه هیبرید، تولید نهال عاری از ویروس، تولید تخم چشم‌زده ماهی و اصلاح نژاد دام و طیور هستند.
توسعه فناوری و تولید نهاده‌های پایه
وی برنامه دیگر ستاد را توسعه فناوری و تولید نهاده‌های پایه عنوان و می‌افزاید: این نهاده‌ها شامل تولید آفت‌کش، تکنیکال سموم شیمیایی و زیست‌مهارگرها، تولید انواع کود و محرک‌های زیستی، مواد اولیه افزودنی و مکمل صنعت غذا، همچنین واکسن و مکمل‌های دام، طیور و آبزیان می‌شود.
افزایش بهره‌وری در کشاورزی و تولید غذا
به گفته دبیر ستاد، برنامه سوم در سال ۱۴۰۴ افزایش بهره‌وری در تولید غذا و کشاورزی خواهد بود: در این بخش به ادوات و تجهیزات هوشمند، بهینه‌سازی مصرف انرژی، تولید جایگزین‌های پروتئین در خوراک دام و توسعه سیستم‌های نوین آبیاری در مزارع و باغ‌ها توجه ویژه داریم.
تکمیل زنجیره ارزش و ایجاد ارزش افزوده
جوادی ادامه می‌دهد: برنامه جامع دیگر ستاد، تکمیل زنجیره ارزش در محصولات کشاورزی و غذایی است. این شامل توسعه فناوری‌های تبدیل پسماند و ضایعات به فرآورده‌های با ارزش بالا، توسعه صنایع تبدیلی تکمیلی برای ایجاد ارزش افزوده محصولات خام، تولید بسته‌بندی‌های هوشمند و زیست‌تخریب‌پذیر و پایش سلامت و کیفیت محصولات و آشکارسازی تقلبات غذایی خواهد بود.
کاهش وابستگی به هسته‌های اولیه غذایی
وی با تأکید بر ضرورت تبادل فناورانه با کشور‌های پیشرفته و بومی‌سازی فناوری‌های راهبردی اظهار می‌کند: تا چند سال پیش وابستگی کشور در تولید هسته‌های اولیه غذایی نظیر بذور هیبرید، اجداد دام و طیور و تخم چشم‌زده ماهی بیش از ۹۵ درصد بود. امروز این وابستگی به کمتر از ۸۰ درصد رسیده است؛ یعنی یک جهش ۱۵ درصدی به سمت استقلال فناورانه.
نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در امنیت غذایی
جوادی می‌گوید: بیش از ۶۴۰ شرکت دانش‌بنیان فعال در حوزه امنیت غذایی تاکنون ۱۰۲۵ محصول فناورانه را به تولید رسانده‌اند؛ محصولاتی که پیش‌تر عمدتاً از طریق واردات تأمین می‌شد.
کشاورزی آینده و نقش فناوری‌های نوظهور
وی در پاسخ به پرسشی درباره کشاورزی آینده و فناوری‌های نوظهور می‌گوید: ما اعتقاد داریم نقشه راه کشاورزی باید تغییر کند و به سمت محصولات بوم‌سازگار با اقلیم کشور و متکی بر ظرفیت‌های داخلی حرکت کنیم. ستون اصلی امنیت غذایی کشور در آینده دانش و فناوری است. سایر ستون‌ها مانند منابع پایه (آب و خاک)، سرمایه‌گذاری و منابع انسانی کشاورزی با چالش مواجه‌اند؛ بنابراین فناوری می‌تواند تضمین‌کننده امنیت غذایی کشور باشد.
کشاورزی هوشمند؛ تکیه‌گاه نوین بهره‌وری
جوادی در ادامه می‌افزاید: در بخش کشاورزی شرایط با سایر صنایع متفاوت است؛ چرا که با موجود زنده و طبیعت سروکار داریم. با این حال فناوری‌های نوظهور می‌توانند در کاهش مصرف آب و انرژی، افزایش تولید و ارتقای کیفیت محصولات نقش‌آفرین باشند. ما برنامه کشاورزی هوشمند را دنبال می‌کنیم که تکیه اصلی آن بر فناوری‌های نوظهور و بخشی از آن نیز بر هوش مصنوعی است.
همکاری ستاد با وزارت جهاد کشاورزی؛ بدون موازی‌کاری
وی درباره همکاری نهاد‌ها و موازی کاری می‌گوید: وزارت جهاد کشاورزی متولی سیاست‌گذاری، اجرا و تولید است. ستاد غذا و کشاورزی فقط در زیست‌بوم دانش‌بنیانی فعالیت می‌کند و مأموریتش رفع چالش‌های بخش کشاورزی از طریق همکاری با شرکت‌های دانش‌بنیان است؛ بنابراین هیچ موازی‌کاری با وزارتخانه وجود ندارد.
۶۴۰ شرکت دانش‌بنیان در زیست‌بوم کشاورزی
جوادی درباره نحوه ارتباط شرکت‌ها با ستاد توضیح می‌دهد: در حال حاضر ۶۴۰ شرکت دانش‌بنیان در بخش غذا و کشاورزی فعال‌اند که حدود ۶ تا ۶.۵ درصد کل زیست‌بوم دانش‌بنیان کشور را تشکیل می‌دهند. همه اطلاعات در سایت معاونت و ستاد منتشر می‌شود. همچنین نشست‌ها و رویداد‌های دوره‌ای برای ارتباط با شرکت‌ها برگزار می‌کنیم. تقریباً همه شرکت‌ها با ستاد و ظرفیت‌های آن آشنا هستند.
چالش آموزش بهره‌برداران کشاورزی
وی درباره سطح سواد کشاورزان و آموزش فناوری‌های نوین می‌گوید: متولی آموزش و ترویج کشاورزان وزارت جهاد کشاورزی است. این وزارتخانه موظف است آموزش دهد، مروج بفرستد و روش‌های نوین را آموزش دهد. البته نسل‌های قدیمی کشاورزان آموزش‌پذیری سخت‌تری دارند و باید شرایطی فراهم شود که نسل جدید وارد کشاورزی شوند.
آمار کشاورزان بی‌سواد و تحصیل‌کرده
بر اساس سرشماری عمومی کشاورزی سال ۱۴۰۳ که توسط مرکز آمار ایران منتشر شد:
• تعداد بهره‌برداران کشاورزی کشور بیش از ۴.۲۹ میلیون نفر است.
• حدود ۲۳ درصد معادل ۹۵۹ هزار نفر بی‌سواد هستند. این رقم در سال ۱۳۹۳ معادل ۳۵ درصد بود.
جوادی نیز تأکید می‌کند: تنها ۰.۸ درصد از کل بهره‌برداران تحصیلات مرتبط با کشاورزی دارند؛ یعنی حتی به یک درصد هم نمی‌رسد.
برای آینده کشاورزی کشور، دانش و فناوری مهم‌ترین ستون امنیت غذایی خواهد بود و شرکت‌های دانش‌بنیان نقش کلیدی در این مسیر دارند.
برنامه‌های ستاد غذا و کشاورزی معاونت علمی نشان می‌دهد که ایران مسیر حرکت به سمت کشاورزی هوشمند، فناورانه و بوم‌سازگار را آغاز کرده است. کاهش وابستگی به هسته‌های اولیه غذایی از بیش از ۹۵ درصد به کمتر از ۸۰ درصد، توسعه نهاده‌های پایه، افزایش بهره‌وری و تکمیل زنجیره ارزش، نمونه‌هایی روشن از پیشرفت در امنیت غذایی است. حضور بیش از ۶۴۰ شرکت دانش‌بنیان و تولید ۱۰۲۵ محصول فناورانه نشان می‌دهد که ظرفیت داخلی کشور برای حرکت به سوی استقلال فناورانه و ارتقای کیفیت تولیدات کشاورزی بالاست.
با وجود این پیشرفت‌ها چالش‌های مهمی همچنان باقی است. منابع محدود آب و خاک، کاهش سرمایه‌گذاری و سطح پایین تحصیلات و سواد بهره‌برداران کشاورزی (با کمتر از یک درصد تحصیلات مرتبط و ۲۳ درصد بی‌سواد) تهدیدی جدی برای پایداری این حرکت فناورانه محسوب می‌شوند. بدون آموزش و همگرایی همه تولیدکنندگان به ویژه نسل جدید و قدیم کشاورزان، تحقق کامل اهداف فناورانه و امنیت غذایی ممکن است با موانع جدی روبه‌رو شود.
تکیه بر دانش و فناوری تنها مسیر پایدار برای تضمین امنیت غذایی و جهش تولید در ایران است. حرکت به سمت کشاورزی فناورانه می‌تواند بهره‌وری، کیفیت و استقلال کشور در این حوزه را افزایش دهد، اما بدون مدیریت دقیق، آموزش و مشارکت همه بهره‌برداران تحقق کامل این اهداف دشوار خواهد بود.
حال سوال اینجاست: با وجود ظرفیت‌های فناورانه و توانمندی شرکت‌های دانش‌بنیان، چطور می‌توان کشاورزان نسل قدیم و جدید را هم‌زمان در مسیر تحول فناورانه و افزایش امنیت غذایی کشور همراه کرد، بدون آنکه از بخشی از تولیدکنندگان عقب‌ماندگی ایجاد شود؟
انتهای پیام/