به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - نیما بهاروندی: کتاب «تاریخ مفاهیم و مفاهیم بنیادین: نظریه و روش» نگاشته «راینهارت کوزلک» با ترجمه «بهنام جودی» و به همت انتشارات «قصیده‌سرا» روانه بازار کتاب کشور شده است. کتاب از پنج فصل به همراه یادداشتی از مترجم فارسی و مقدمۀ مترجم‌های آمریکایی تشکیل شده‌است. فصل پنجم کتاب را «هانس الریش گومبرشت»، از همکاران کوزلک در پروژه عظیم فرهنگ مفاهیم، با عنوان «یک تاریخ از مفهوم مدرن» نگاشته است.
چهار مقاله دیگر را که خود کوزلک نگاشته، چهار فصل از مجموعه هشت جلدی «مفاهیم بنیادین تاریخی: واژه‌نامه تاریخی زبان سیاسی_اجتماعی در آلمان» است. این مجموعه سترگ حاصل پژوهش ۲۵ ساله کوزلک و همکارانش در حوزه تاریخ اندیشه سیاسی_اجتماعی در آلمان است.
راینهارت کوزلک، مورخ آلمانی نامی پرآوازه در تاریخ‌نگاری اندیشه و از برجسته‌ترین چهره‌های این حوزه، مبدع روش علمی «تاریخ مفاهیم» است.. او در فصل اول کتاب حاضر، با عنوان «نظریه و روش تاریخ مفاهیم بنیادین» به تفصیل به توضیح روش نوبنیاد خود پرداخته است.
وی در جایی مطرح کرده بود که تجربه او از حضور در ارتش آلمان در دوره نازیسم و، دوره اسارت او در قزاقستان توسط شوروی، جهت‌گیری آکادمیک او، به‌خصوص مسئله شدن مفهوم «بحران» را، تعیین کرد. به‌نظر او تجربه عضویت در جبهه شکست‌خورده، درک بازاندیشانه‌تری از تاریخ را برای اندیشمند ممکن می‌کند و، جذاب‌ترین نقطه‌نظرات تاریخی را نه فاتحان بلکه، مغلوبان نگاشته‌اند.
حلقه ضدروشنگری هایدلبرگ
اهمیت کوزلک ما را وامی‌دارد تا به معرفی بیشتر او بپردازیم. بهنام جودی در مقاله مشترک خود با «گارینه کشیشیان سیرکی» با عنوان «جستاری درباره ایده راینهارت کوزلک مبنی بر بحران و آسیب‌زایی اندیشه سیاسی مدرن در بستر سنت ضدروشنگری آلمانی» درباره آرای کوزلک بحث کرده است. ما با بهره‌گیری از همین مقاله می‌کوشیم کوزلک را بیشتر به مخاطب معرفی کنیم.
کوزلک از اندیشمندان جریان ضدروشنگری آلمانی به شمار می‌آید. او تحت تاثیر «حلقه ضدروشنگری هایدلبرگ» قرار داشت. «کارل اشمیت» و «کارل لوویت» چهره‌های اصلی این حلقه بودند. به‌نظر او اندیشه مدرن دائم در حال زایش بحران و آسیب است و فجایع قرن بیستم را بدین‌گونه توضیح می‌دهد.
او همانند پیشگامان خود، اندیشه مدرن را اندیشه‌ای نامشروع می‌داند. ایده اصلی کارل اشمیت در تز سکولاریزاسیون که، بعدتر توسط لوویت بسط داده شد، این است که تمام مفاهیم سیاسی مدرن، صورت‌های سکولارشده مفاهیم الهیاتی هستند در نتیجه، مدرنیته خودبنیاد نیست و مشروعیتی از خود ندارد. همچنین لوویت فلسفه تاریخ را صورت سکولار شده آخرت‌شناسی Eschatology یهودی و مسیحی می‌داند.
به نظر کوزلک، فجایع قرن بیستم از آرمانشهرگرایی روشنگری برمی‌خیزد. این آرمانشهرگرایی که حاصل برخورد روشنگری با بحران‌های فلسفی زمانه خود است، ریشه الهیاتی دارد. در این مورد می‌توان تاثیرپذیری او از حلقه ضدروشنگری هایدلبرگ را به‌روشنی دریافت. اندیشه‌های کوزلک به مواردی که اشاره شد خلاصه نمی‌شود بلکه او مباحث بسیاری را مورد ژرف‌نگری قرار داده که در این مختصر، فرصت اشاره به آن‌ها نیست.
علیه زمان‌پریشی
گفتیم تاریخ مفاهیم روش ابداعی کوزلک برای مطالعه تاریخ اندیشه سیاسی_اجتماعی اروپای آلمانی‌زبان بود. حال این نظریه و روش، چه مختصاتی دارد و چه دریافت‌های جدیدی در مطالعه تاریخ اندیشه به پژوهشگر ارزانی می‌دارد؟ مترجمان آمریکایی در مقدمه خود و، همچنین کوزلک در مقاله اول کتاب، به تفصیل به چیستی تاریخ مفاهیم می‌پردازند.
کوزلک در جایی می‌نویسد: «این فرهنگ مفاهیم در پی این است که مشخص کند آلمانی‌زبان‌ها آن تغییرات شتاب‌یافته‌ای را که بین روشنگری، انقلاب فرانسه و، انقلاب صنعتی صورت گرفت، چگونه در واژگان خودشان درک، مفهوم‌سازی و ترکیب کرده‌اند.»
وی مفاهیم بنیادین را بخش‌های گریزناپذیر و بدون جایگزین واژگان سیاسی و اجتماعی قلمداد می‌کند. در یک مفهوم بنیادین، تجارب گوناگون تاریخی و معانی بسیاری نهفته است، از این‌رو، مفاهیم برخلاف واژه‌ها، تعریف ناپذیرند و باید به تفسیر آن‌ها پرداخت. مفاهیم بنیادین آن دسته از مفاهیم هستند که باید به لحاظ تاریخی بررسی شوند.
تعریف‌ناپذیری مفاهیم، بخش مهمی در تاریخ مفاهیم است. مفاهیم سیاسی و اجتماعی محصول روند نشانه‌شناختی درازدامن و حاوی تجارب گوناگون و متناقض هستند. این مفاهیم همچنین در بطن خود، بعد زمانی دارند. ابعاد زمانی مفاهیم، معطوف به گذشته، زمان حال و انتظاراتی در رابطه با وضعیت آینده امور است. ارتباط میان تجربه و انتظار است که ساختار مفهومی را تعین می‌بخشد. به عبارت دیگر برای هر مفهوم می‌توان محوری زمانی در نظر گرفت. به‌تبع، تغییر در دریافت از افق زمانی، منجر به تغییر در معنای مفاهیم بنیادین می‌شود.
کوزلک به چگونگی و ماهیت «مفهوم‌سازی زمان» توسط اندیشمندان، سیاستمداران، فلاسفه و… می‌پردازد. با دقت به عنوان مجموعه مقالات کوزلک، «لایه‌های زمان تاریخی» می‌توان دریافت که او در بطن هر مفهوم، به‌دنبال فهم عنصر زمانی در تغییر مفهومی است. اینگونه فهم از تاریخ، پژوهشگر را از افتادن به ورطه زمان‌پریشی در امان نگاه می‌دارد؛ به‌خصوص در طی تغییرات مفهومی‌ای که در آستانه دورانی (سده‌های هجدهم و نوزدهم میلادی) اتفاق افتاده است.
مسئله در تاریخ مفاهیم، جستاری در رابطه با فروپاشی جهان قدیم و پیدایش جهان جدید است (وجهی دیگر از اهمیت زمان در تاریخ مفاهیم). «در فرهنگ تاریخ مفاهیم بنیادین، مجموعه‌ای از فرضیه‌ها مطرح می‌شود درباره اینکه طی «آستانه دورانی» واژگان سیاسی و اجتماعی آلمانی، در آهنگی شتاب‌یافته، چگونه دگرگون شدند و تقریباً در آن زمان، در جهت‌هایی مشخص، ساختارهای حکومت، جامعه و اقتصاد دستخوش تغییرهایی بی‌سابقه شدند.» (ص ۲۴).
به تعبیر روشن‌تر، در «آستانه دورانی»، به موجب تغییرات سریع و شگرف در ساختارهای اجتماعی و سیاسی، واژگان سیاسی مفاهیم جدیدی در خود ثبت کردند که با معانی سابق خود متفاوت بود. البته ممکن است واژگانی یکسره نوآیین، مانند «قیصریسم» تولید شوند، یا واژگانی یکسره از درجه اعتبار ساقط شوند، مانند «آریستوکراسی»، اما بسیاری از واژگان در تداولی جدید خود را نمایان می‌سازند.
در تاریخ مفاهیم، این تغییر کاربرد واژگان در لایه‌های زمانی مختلف، بررسی می‌شود. معنای مفاهیم در دوره‌های پیاپی تاریخی و ارتباط میان هرکدام، بررسی می‌شوند. از این رهگذر، روش تاریخی_فیلولوژیکی به سطح تاریخ مفاهیم ارتقا پیدا می‌کند.
تغییرات مفهومی در آستانه دورانی
در فرهنگ تاریخ مفاهیم سه گونه از مفاهیم از هم متمایز شده‌اند: ۱) برخی مفاهیم که سابقه کاربرد طولانی دارند مانند «دمکراسی»، اما معنای هرکدامشان امروزه برای کاربران مشخص است؛ ۲) مفاهیمی مانند «جامعه مدنی» که معنای گذشته خود را از دست داده‌اند، برای فهم‌پذیر کردن اینگونه مفاهیم باید معانی پیشینشان به‌طور علمی بازسازی شوند؛ ۳) واژگان نوپدید، همانطور که اشاره کردیم مانند «قیصریسم» یا «فاشیسم»، که طی تغییر و تحولات انقلابی پدید آمدند.
هر مفهومی که دارای شایستگی تفسیر است، یکی از ویژگی‌های بالا را دارد. کوزلک با برقرار ساختن چنین تمایزی، فهم بهتر معنای هر مفهوم سیاسی و اجتماعی را ممکن می‌کند. در بطن هر مفهوم، لایه‌های زمانی پیاپی‌ای وجود دارد. تاریخ مفاهیم، در یک وهله، به‌دنبال فهم دقیق حدود معنایی هر مفهوم در میدان تاریخی و زمانی خاص آن مفهوم است.
احتضار قدیم، زایش جدید
کوزلک چهار چرخش عظیم در طی آستانه دورانی (سده‌های هجدهم و نوزدهم میلادی، در این دوره گذشته به تدریج به زمان حال تغییر شکل داده است) تشخیص می‌دهد. این چرخش‌ها عبارت‌اند از: ۱) زمان‌مند شدن: به معنای تشکیل افق‌های زمانی جدیدی در مفاهیم سیاسی و اجتماعی؛ ۲) دمکراتیک شدن: واژگان و مفاهیمی که در دنیای قدیم بیشتر اقشار و طبقات نخبه را مخاطب قرار می‌داد، در این مرحله مخاطبان عام‌تری پیدا کرد و جمعیت بیشتری از افراد را خطاب قرار می‌دهد؛ ۳) ایدئولوژیک شدن: مفاهیم قدیمی، در معنای خود انتزاعی‌تر شدند و مطابق با منافع گروه‌ها و جنبش‌های مختلف، صورت‌بندی جدیدی پیدا کردند؛ ۴) سیاسی شدن مفاهیم: مفاهیم تبدیل به جنگ‌افزارهایی برای کشمکش سیاسی شدند و توسط عده بیشتری از مردم و گروه‌ها، مورد بهره‌برداری قرار گرفتند.
این دسته از مفاهیم، که تغییر از جهان قدیم به جدید را در خود ثبت کردند، چهره ژانوسی دارند. یک سوی این چهره، دلالت بر دنیای قدیم و، سوی دیگر آن، دلالت بر دنیای جدید و کاربرد نوین آن مفهوم دارد. هر تحلیلی از یک واژه یا مفهوم، مستلزم تعیین معنای گذشته آن می‌شود که نشانگر این است که امروزه آن‌ها چه معنایی برای ما افاده می‌کنند.
از این‌رو، در روش تاریخ مفاهیم، نمی‌توان واقعیات سیاسی گذشته را بدون تفسیر انتقادی و، ادراک لایه‌های زمانی و چهره ژانوسی هر مفهوم معین، فهم کرد.
حال باید به دستاوردهای این سبک تاریخ‌نگاری بپردازیم. کوزلک معتقد است روش او سه دستاورد عمده دارد: ۱) فرهنگ مفاهیم، اطلاعات و داده‌های بی‌سابقه‌ای در اختیار ما می‌گذارد؛ ۲) فرآیند تغییر شکل از جهان قدیم به مدرنیته ترسیم می‌شود؛ ۳) ایجاد درجه‌ای از کنترل معنایی بر استفاده از زبان امروزی. به تعبیر دیگر، می‌توان مشخص کرد چه حدودی از معانی معاصر بر معانی قدیم‌تر واژه‌ها بار شده است.
روش تاریخ مفاهیم، از «تاریخ فکری» و «تاریخ ایده» فراتر می‌رود. به گفته خود کوزلک «تنها تاریخ مفاهیم می‌تواند هم‌زمانی ناهم‌زمانی‌های نهفته در یک مفهوم را کشف کند و می‌تواند به این بعد از ژرفای تاریخی مشخصه‌ای نظام‌مند یا ساختاری بدهد، بعدی که با گاه‌شناسی آن یکسان نیست. در نتیجه روش تاریخ مفاهیم «تحلیل در زمان» Diachrony و «تحلیل هم‌زمان» Synchrony را درهم می‌آمیزد.»
کتاب حاضر، در ۲۳۲ صفحه و با قیمت ۲۸۰ هزار تومان در اختیار مخاطبان قرار گرفته است.
∎