نشست تخصصی «چالش‌ها و ظرفیت‌های رسانه‌های برون‌مرزی ایران در اثرگذاری بر افکار عمومی منطقه و جهان» با حضور جمعی از صاحب‌نظران، کارشناسان و مدیران ارشد رسانه‌ای در مرکز پژوهش‌های مجلس برگزار شد. این نشست که از سلسله نشست‌های «از میدان جنگ تا میدان رسانه» محسوب می‌شود، به همت گروه رسانه و فضای مجازی دفتر مطالعات فرهنگ و آموزش مرکز پژوهش‌های مجلس، باهدف بررسی راهبردهای نوین رسانه‌ای، تحلیل نقاط ضعف و قوت رسانه‌های برون‌مرزی کشور و ارائه راهکارهایی برای ارتقای جایگاه ایران در عرصه رسانه‌ای بین‌المللی برگزار شد.
در این نشست، علیرضا شیروی، مدیرکل رسانه‌های خارجی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، عباس محمدنژاد، مدیرکل بین‌الملل معاونت برون‌مرزی سازمان صداوسیما، سید عمار کلانتری، مدیرکل دفتر پژوهش و بررسی‌های خبری ایرنا، محمدرضا مرادی، مدیرکل بین‌الملل خبرگزاری مهر، منصور براتی، کارشناس مسائل رژیم صهیونیستی، و سید علی محسنیان، مدیر گروه رسانه و فضای مجازی مرکز پژوهش‌های مجلس، حضور یافتند و دیدگاه‌ها و تحلیل‌های خود را ارائه کردند. دبیری نشست نیز بر عهده عبدالرحیم قاسمی‌نژاد، کارشناس گروه رسانه و فضای مجازی مرکز پژوهش‌های مجلس بود.
ضرورت بازنگری در عملکرد رسانه‌های ایران در عرصه بین‌المللی
عبدالرحیم قاسمی‌نژاد دبیر نشست و کارشناس گروه رسانه و فضای مجازی مرکز پژوهش‌های مجلس با اشاره به جنگ ۱۲ روزه تحمیلی، این رخداد را «یک برنامه‌ریزی منسجم خارجی برای هدف قرار دادن تمامیت ارضی کشور و اقدامی علیه حاکمیت ملی جمهوری اسلامی ایران» دانست و تأکید کرد که رسانه‌های برون‌مرزی نتوانستند روایت واقعی این اتفاق را به شکل مطلوبی به افکار عمومی منطقه‌ای و جهانی منتقل کنند.
قاسمی‌نژاد توضیح داد: امروزه رسانه‌های برون‌مرزی نقش کلیدی در تحقق اهداف دولت‌ها ایفا می‌کنند و بدون آن‌ها، تأمین منافع و امنیت ملی کشورها عملاً غیرممکن است. متأسفانه ما نتوانستیم ارتباط رسانه‌ای موثر و مستمری با مردم جهان برقرار کنیم و اکنون نیازمند چاره‌اندیشی برای این خلا ارتباطی و بازنگری در عملکرد رسانه‌های برون‌مرزی خود هستیم. این بازنگری باید با نگاهی راهبردی، مبتنی بر شناخت مخاطب جهانی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های نوین رسانه‌ای صورت گیرد.
وی هدف اصلی این نشست کارشناسی را شناسایی دقیق چالش‌ها و موانع کنشگری مؤثر رسانه‌های برون‌مرزی و بررسی راهکارهای ارتقای کمی و کیفی فعالیت آن‌ها عنوان کرد و اظهار داشت: هر یک از سخنرانان محترم، بر اساس تجارب مدیریتی و تخصص خود، به یکی از این ابعاد و محورهای پنج‌گانه در جهت واکاوی مسئله موردنظر طراحی شده است، خواهند پرداخت. در محور نخست، موانع حقوقی و راهبردی رفع انسداد شبکه‌های برون‌مرزی سازمان صدا و سیما از بسترهای ماهواره‌ای بین‌المللی بررسی خواهد شد. در محور دوم، ساختارها، هم‌افزایی‌ها و مدل‌های اعمال نفوذ رسانه‌های جریان سلطه و اهم راهبردهای رسانه‌های غربی و اسرائیلی در شکل‌دهی به افکار عمومی جهانی واکاوی می‌گردد.
وی یادآور شد: محور سوم به بررسی الگوی شبکه الجزیره در مقابله رسانه‌ای با رژیم صهیونیستی اختصاص خواهد یافت. در این بخش، تجربه الجزیره در خصوص پوشش خبری وقایع غزه و همچنین جنگ ۱۲ روزه تحلیل خواهد شد و درس‌آموخته‌هایی برای رسانه‌های ایرانی ارائه خواهد شد. محور چهارم، به نقش خبرگزاری‌های چندزبانه در بازنمایی روایت ملی در افکار عمومی جهانی در دوران انسداد رسانه‌های برون‌مرزی جمهوری اسلامی ایران اختصاص دارد و در محور پنجم نیز وضعیت موجود و مطلوب دفاتر خارجی خبرگزاری‌های رسمی کشور در انتقال روایت ملی به مخاطبان جهانی ارزیابی خواهد شد.
رسانه‌های بین‌المللی ایران نیازمند بازتعریف مأموریت و تقویت زیرساخت‌اند
علیرضا شیروی مدیرکل رسانه‌های خارجی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با اشاره به وضعیت فعالیت رسانه‌های خارجی در ایران، گفت: در حال حاضر نمایندگی‌های متعددی از رسانه‌های خارجی در کشور فعال‌اند؛ برخی مانند «الجزیره»، «آسوشیتدپرس» و «خبرگزاری فرانسه» حضوری پررنگ‌تر دارند و با دفاتر رسمی و کارکنان ثابت فعالیت می‌کنند، درحالی‌که برخی دیگر تنها در مناسبت‌هایی مانند سفر مقامات سیاسی کشور متبوع خود به ایران فعال می‌شوند.
شیروی در ادامه به ظرفیت رسانه‌های ایرانی در حوزه بین‌الملل اشاره کرد و افزود: در حال حاضر ۱۵ رسانه ایرانی در بخش‌های بین‌المللی و اخبار خارجی فعال‌اند که به زبان‌های انگلیسی، عربی، روسی، اسپانیایی، آلمانی، فرانسوی، عبری، چینی، آذری، اردو و ترکی تولید محتوا می‌کنند.
به گفته وی، بخش انگلیسی این رسانه‌ها در ماه‌های اخیر و همزمان با تحولات جنگ ۱۲ روزه، ۷.۵ میلیون بازدید داشته و بخش عربی با ۲.۵ میلیون بازدید، نیازمند ارتقای جدی است.
مدیرکل رسانه‌های خارجی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مهم‌ترین چالش رسانه‌های بین‌المللی ایرانی را کمبود بودجه و منابع انسانی متخصص دانست و تأکید کرد: برای فعال‌سازی مؤثر این بخش، نیازمند نیروی انسانی ماهر و آموزش‌دیده هستیم.
وی همچنین به محدودیت‌های دسترسی به اینترنت جهانی اشاره کرد و گفت: «در جریان جنگ اخیر، این محدودیت‌های اینترنتی باعث شد روایت‌سازی رسانه‌های ایرانی در سطح بین‌المللی با اختلال مواجه شود.»
شیروی آسیب‌های موجود را به 2 دسته موارد مرتبط با درون رسانه ها و موارد مرتبط با خارج از رسانه ها، تقسیم کرد و از ضعف در معرفی رسانه‌های ایرانی به مخاطبان خارجی، نبود شناخت دقیق از فضای سیاسی و اجتماعی کشورهای هدف، نبود نگاه اجماعی در انتخاب موضوعات، و کمبود محتوا برای پاسخ به شبهات بین‌المللی به‌عنوان چالش‌های جدی نام برد.
وی همچنین به تحریم‌های بین‌المللی، کمبود نیروی متخصص مسلط به زبان‌های خارجی، و ضعف زیرساخت‌های فنی و ارتباطی به‌عنوان موانع ساختاری اشاره کرد.
شیروی در بخش پایانی سخنان خود، رسانه‌های خارجی حاضر در ایران را ظرفیتی مهم برای بیان سیاست‌های نظام و پاسخگویی به شبهات دانست و گفت: متأسفانه نگاه غالب در جامعه و میان مسئولان نسبت به این رسانه‌ها منفی و محتاطانه است و کمتر به ظرفیت‌های آن‌ها در تأمین منافع ملی توجه شده است.
وی همچنین پیشنهاد تشکیل «اتاق بحران رسانه‌ای» را مطرح کرد و افزود: در مواقع بحرانی، چه طبیعی و چه انسانی، نیازمند نهادی هستیم که بتواند با برنامه‌ریزی قبلی، تقسیم کار، رفع موانع، هدایت اجرایی و راهنمایی محتوایی، نقش مؤثری در مدیریت رسانه‌ای کشور ایفا کند.
بازطراحی زیرساخت رسانه‌ای ایران لازمه شکست انحصار جهانی
عباس محمدنژاد مدیرکل بین‌الملل سازمان صدا و سیما با تأکید بر استمرار جنگ رسانه‌ای علیه ایران، گفت: این جنگ نوپدید نیست؛ از ابتدای انقلاب اسلامی آغاز شده و اکنون در قالبی جدید در جریان جنگ ۱۲ روزه، شاهد شکل‌گیری مدل تازه‌ای از جنگ روایت‌ها هستیم. در یک سو رسانه‌های اپوزیسیون نظام، روایت شکست جمهوری اسلامی را برجسته می‌کنند و در سوی دیگر، رسانه‌های جمهوری اسلامی با تمرکز بر ابعاد مختلف، روایت پیروزی را به‌درستی مطرح می‌سازند.
محمدنژاد با تأکید بر استفاده از اصطلاح «جنگ رسانه‌ای» به‌جای «رقابت رسانه‌ای»، افزود: رقابت زمانی معنا دارد که وزن رسانه‌های دوطرف متوازن باشد. در شرایطی که شبکه‌های برون‌مرزی ایران از ماهواره‌های بین‌المللی حذف می‌شوند، حساب‌های کاربری آن‌ها در اپلیکیشن‌ها مسدود می‌گردد و طرف مقابل صاحب فناوری مسلط است، نمی‌توان از رقابت سخن گفت.
مدیرکل بین‌الملل سازمان صدا و سیما سه مؤلفه اصلی برای شکل‌گیری رقابت رسانه‌ای در عرصه بین‌الملل را چنین برشمرد و گفت: برخورداری از ماهواره اختصاصی، توسعه اپلیکیشن بومی و اختصاصی و راه‌اندازی خبرگزاری تصویری مستقل.
وی با انتقاد از مقایسه‌های غیرواقعی میان رسانه‌های ایرانی و رسانه‌های جهانی، تأکید کرد و اظهار داشت: نمی‌توان العالم را با الجزیره یا پرس‌تی‌وی را با فاکس‌نیوز مقایسه کرد زیرا زمینه‌های قیاس فراهم نیست و باید آسیب‌شناسی رسانه‌های برون‌مرزی در جایگاه واقعی خود انجام شود.
محمدنژاد با وجود چالش‌های بودجه‌ای، به نقاط قوت سازمان صدا و سیما اشاره کرد و گفت: ایجاد بلوک‌های رسانه‌ای کشورهای همسو از طریق اتحادیه‌های بین‌المللی مانند بریکس و شانگهای، ورود به تعامل در حوزه OTT با کشورهای دارای زیرساخت، و کنشگری موثر در مجامع جهانی مانند اتحادیه ABU از جمله اقدامات راهبردی بوده‌اند.
مدیرکل بین‌الملل سازمان صدا و سیما همچنین از ریزش نیروی انسانی در رسانه‌های برون‌مرزی مانند العالم، پرس‌تی‌وی و هیسپان‌تی‌وی به‌دلیل نبود امکانات و دستمزد حرفه‌ای خبر داد و افزود: کار حرفه‌ای نیازمند دستمزد و امکانات حرفه‌ای است که در اختیار نداریم.
وی یکی از معضلات اصلی را عدم تفکیک میان مخاطب داخلی و بین‌المللی دانست و گفت: نگاه دولت‌ها به رسانه‌های برون‌مرزی باید سرمایه‌گذارانه و فرصت‌محور باشد، اما این رسانه‌ها هنوز به رسمیت شناخته نشده‌اند.
در پایان، محمدنژاد تنها راه برون‌رفت از این وضعیت را «شبکه‌سازی رسانه‌ای» دانست و از اقدامات معاونت برون‌مرزی مانند جشنواره صبح و تلاش برای ایجاد بلوک‌های رسانه‌ای مستقل منطقه‌ای و بین‌المللی به‌عنوان گام‌های مؤثر در ترویج روایت واقع‌گرایانه جمهوری اسلامی ایران یاد کرد.
روایت‌سازی بین‌المللی نیازمند فرماندهی واحد و الگوبرداری از مدل چندلایه الجزیره است
محمدرضا مرادی مدیرکل اخبار خارجی خبرگزاری مهر با اشاره به تجربه موفق شبکه «الجزیره» در جهان عرب، بر ضرورت تدوین یک استراتژی جامع روایت‌پردازی در رسانه‌های خارجی جمهوری اسلامی ایران تأکید کرد.
مرادی با مرور تاریخچه شکل‌گیری الجزیره، گفت: این شبکه در دهه ۹۰ میلادی به‌عنوان نخستین شبکه ۲۴ ساعته جهان عرب تأسیس شد و توانست با جذب نیروهای حرفه‌ای بخش عربی بی‌بی‌سی، به‌سرعت کادرسازی کند. الجزیره در جریان حمله آمریکا به عراق و سپس در حادثه ۱۱ سپتامبر با پخش زنده سخنان رهبر القاعده، به شهرت جهانی رسید.
مدیرکل اخبار خارجی خبرگزاری مهر با اشاره به نقش کلیدی الجزیره در پوشش اخبار غزه، افزود: اگر الجزیره نبود، اخبار غزه در همان‌جا باقی می‌ماند. این شبکه بار رسانه‌ای غزه را به‌تنهایی بر دوش کشیده است. مقایسه العالم با الجزیره از اساس نادرست است؛ چرا که تفاوت‌های فاحشی در منابع مالی، دستمزدها و زیرساخت‌ها وجود دارد. کف پرداختی خبرنگاران الجزیره حدود ۲۰ برابر میانگین حقوق خبرنگاران ایرانی است و همین مسئله باعث شده کار خبری در ایران فاقد جذابیت مالی باشد.
وی در ادامه به ایدئولوژی رسانه‌ای چندوجهی الجزیره پرداخت و آن را ترکیبی از چهار بعد دانست: اسلام سیاسی با برجسته‌سازی روایت‌های اخوان‌المسلمین، لیبرالیسم رسانه‌ای با ترویج آزادی بیان در چارچوب منافع ملی قطر، محافظه‌کاری عربی با بازتاب ارزش‌های سنتی فرهنگی و اجتماعی و ناسیونالیسم عربی با برجسته‌سازی آرمان‌های جهان عرب و مخالفت با حضور نیروهای خارجی. همین ترکیب هوشمندانه باعث شده الجزیره به رسانه‌ای بی‌بدیل در جهان عرب تبدیل شود؛ کاری که العربیه و دیگر رسانه‌های منطقه نتوانستند انجام دهند.
مرادی در بخش پایانی سخنان خود، بر ضرورت ایجاد یک مرکز روایت‌سازی بین‌المللی با فرماندهی واحد تأکید کرد و گفت: «ما نیازمند آموزش و توانمندسازی نیروی انسانی رسانه‌های برون‌مرزی هستیم. همچنین تشکیل کارگروه تخصصی برای روایت‌سازی در عرصه بین‌الملل، یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است.
مدیرکل اخبار خارجی خبرگزاری مهر در پایان تأکید کرد: برای مقابله مؤثر با روایت‌سازی اسرائیلی، نیازمند تدوین یک استراتژی جامع رسانه‌ای، آموزش نیروی انسانی متخصص، و ایجاد مرکز روایت‌سازی بین‌المللی هستیم تا رسانه‌های خارجی به شکل واحد و با فرماندهی واحدی عمل کنند.
روایت‌سازی اسرائیلی‌ها در جنگ ۱۲ روزه حاصل پیوست رسانه‌ای غرب و صهیونیسم است
منصور براتی کارشناس مسائل رژیم صهیونیستی با اشاره به هم‌پوشانی گفتمان‌سازی رسانه‌های غربی و اسرائیلی، تأکید کرد: پیوستگی روایت‌سازی در این 2 جریان رسانه‌ای، مبنای شکل‌گیری تصویر رسانه‌ای اسرائیل در افکار عمومی جهانی است؛ به‌ویژه در جریان جنگ ۱۲ روزه که شاهد 2 سطح از فعالیت رسانه‌های اسرائیلی و خبرنگاران شاخص آن‌ها بودیم که نقش مؤثری در شکل‌دهی به روایت بین‌المللی ایفا کردند.
براتی با آسیب‌شناسی عملکرد رسانه‌های داخلی در این جنگ، گفت: نگاه رسانه‌های ما به اسرائیل عمدتاً شعارزده است. در بیان دستاوردها نیز همین رویکرد دیده می‌شود. استفاده از مدل‌های عملیات روانی سطحی، تناقض در اطلاع‌رسانی، و ناتوانی در ایجاد ارتباط میان کارشناسان ایرانی با رسانه‌های خارجی برای گفت‌وگو و تحلیل، از جمله ضعف‌های جدی ما در روایت‌سازی بودند.
کارشناس مسائل رژیم صهیونیستی در ادامه به بررسی رسانه‌های اسرائیلی پرداخت و اظهار اشت: روزنامه اسرائیل هیوم با گرایش به حزب لیکود و توزیع رایگان، پرخواننده‌ترین روزنامه اسرائیل با ۲۹ درصد مخاطب است و در حال حاضر روایت تلاش ایران برای بازسازی مجدد توان خود و ضرورت برخورد نظامی مجدد اسرائیل با ایران را برجسته می‌کند. پس از آن، یدیعوت آحارانوت با ۲۳ درصد و هاآرتص با ۴ درصد مخاطب قرار دارند؛ هاآرتص روزنامه‌ای چپ‌گرا و روشنفکری است که گران‌ترین نشریه اسرائیل محسوب می‌شود.
وی درباره شبکه‌های تلویزیونی اسرائیل افزود: شبکه ۱۴ به‌شدت نزدیک به نتانیاهو است و در پوشش اخبار و نظرسنجی‌ها سوگیری آشکاری دارد. سه شبکه دولتی شامل شبکه ۱۱ (کان)، شبکه ۱۲ و رادیو ارتش نیز به‌طور کامل از بودجه دولتی تأمین می‌شوند. شبکه ۱۱ مهم‌ترین رسانه برای اعلام مواضع رسمی دولت اسرائیل است و پس از جنگ ۱۲ روزه، تمرکز ویژه‌ای بر نمایش اقتدار اسرائیل داشته است.
براتی همچنین به نقش شبکه ۱۳ به‌عنوان اپوزیسیون نتانیاهو اشاره کرد و گفت: اگرچه در تقابل با ایران، اجماع رسانه‌ای وجود دارد، اما در موضوعاتی مانند هزینه‌های جنگ و نحوه اداره آن، این شبکه انتقادات جدی به دولت مطرح می‌کند.
وی در بخش رسانه‌های آنلاین، تایمز اسرائیل را حرفه‌ای‌ترین رسانه اینترنتی دانست که در بخش انگلیسی و عبری عملکرد قوی دارد و با تظاهر به بی‌طرفی، روایت‌های داخلی اسرائیل را مدیریت می‌کند. همچنین اورشلیم پست نیز با گرایش راست میانه، منتقد نتانیاهو است اما با شدت کمتر.
سنجش افکار عمومی جهانی در قبال ایران؛ حلقه مفقوده سیاست‌گذاری رسانه‌های برون مرزی
سید عمار کلانتری مدیر دفتر پژوهش و بررسی‌های خبری خبرگزاری ایرنا با اشاره به چالش‌های جدی در عرصه افکار عمومی جهانی، گفت: در جریان این جنگ، تنهایی ایران در میدان روایت‌سازی بین‌المللی به‌وضوح آشکار شد؛ علی‌رغم حمله یک رژیم جنایتکار که پیش‌تر نیز جنایات گسترده‌ای در غزه مرتکب شده بود.
کلانتری با تأکید بر محدودیت‌های همزمان در حوزه فناوری، نظامی و رسانه‌ای، افزود: علاوه بر فشارهای خارجی، رسانه‌های داخلی نیز با ضعف‌های ساختاری مواجه‌اند. رویکرد غالب رسانه‌ها بیشتر تبلیغاتی است تا اقناعی، حتی در حوزه اخبار داخلی. در تعریف منافع ملی نیز تناقض‌هایی وجود دارد که باعث تولید روایت‌های متضاد و تضعیف انسجام رسانه‌ای شده است.
مدیر دفتر پژوهش و بررسی‌های خبری خبرگزاری ایرنا با انتقاد از نبود نهاد هماهنگ‌کننده روایت‌ها، گفت: درک کافی از اهمیت افکار عمومی در میان مدیران وجود ندارد. همچنین به ژورنالیست‌های ایرانی اجازه چهره شدن در عرصه جهانی داده نمی‌شود، در حالی که این امر برای اثرگذاری بین‌المللی ضروری است.
وی پیشنهاد داد که نظام رسانه‌ای کشور نیازمند یک سازوکار دقیق برای اثرسنجی عملکرد خود در افکار عمومی منطقه و جهان است. گرچه این کار پیچیده و دشوار است اما نتایج آن می‌تواند در هدف‌گذاری و ساماندهی رسانه‌های برون‌مرزی بسیار مؤثر باشد.
کلانتری همچنین به مشکلات مالی رسانه‌های خارجی ایران اشاره کرد و گفت: به دلیل چالش‌های تامین بودجه و همچنین نحوه انتقال منابع مالی به حساب‌های خارجی، بسیاری از دفاتر رسانه‌ای ایران در خارج تعطیل شده‌اند. اکنون تنها چهار دفتر در اسلام‌آباد، مسکو، لندن و نیویورک فعال‌اند که برخی از آن‌ها نیز صرفاً با خبرنگاران محلی همکاری می‌کنند.
بازنگری در قوانین رسانه‌ای باید مبتنی بر آزمون‌های تاریخی و اقتضائات جنگ روایت‌ها باشد
سید علی محسنیان مدیر گروه رسانه و فضای مجازی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با اشاره به نقش تحولات سیاسی و اجتماعی در شکل‌گیری و اصلاح ساختارهای حقوقی رسانه‌ای کشور، گفت: جنگ‌ها و منازعات سیاسی همواره به‌مثابه بوته آزمایش سیاست‌ها و قوانین پیشین عمل کرده‌اند. تجربه‌هایی چون جنبش مشروطه، کودتای ۲۸ مرداد و جنگ تحمیلی، هر یک زمینه‌ساز تدوین یا بازنگری در قوانین رسانه‌ای کشور بوده‌اند.
محسنیان با اشاره به وضعیت فعلی قانون‌گذاری، افزود: در حال حاضر، قانون برنامه هفتم توسعه، قانون اداره صدا و سیما، قانون خط‌مشی کلی رسانه ملی و قانون اهداف و وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در دستور کار هستند. اما این مجموعه قوانین نیازمند بازنگری جدی و متناسب‌سازی با شرایط جنگی و منازعات نوین رسانه‌ای است.
مدیر گروه رسانه و فضای مجازی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی تأکید کرد: برای مواجه مؤثر با جنگ روایت‌ها و تحولات رسانه‌ای جهانی، باید ایده‌های مشخصی برای اصلاح مقررات موجود ارائه شود. این بازنگری باید با در نظر گرفتن ملاحظات راهبردی، تجربیات تاریخی و اقتضائات جدید فضای رسانه‌ای کشور انجام شود.
وی در پایان خاطرنشان کرد: قانون‌گذاری در حوزه رسانه باید پویا، آینده‌نگر و مبتنی بر واقعیت‌های میدان باشد. بدون بازنگری دقیق و هدفمند، نمی‌توان انتظار داشت که قوانین موجود پاسخگوی نیازهای راهبردی کشور در عرصه رسانه‌ای به‌ویژه پس از تحولات اخیر باشند.
منبع: روابط‌عمومی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی