سرویس هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ مسعود میر، روزنامه‌نگار، مستندساز و یکی از کارگردان‌های فیلم «شکل زمان» درباره روند شروع این فیلم توضیح داد: حدود دو سال قبل، سفارت ایتالیا پیشنهادی به ما داد تا به مناسبت صدمین سالگرد تولد ایتالو کالوینو کاری انجام دهیم. پس از بررسی با استاد محمد مقدم، به طرح مشترکی درباره سفر کالوینو به ایران در سال ۱۹۷۵ رسیدیم. او در این سفر تاریخی به همراه عکاس مشهور، آلبرت نگرین، از شهرهایی چون یزد، شیراز، اصفهان و تهران دیدن کرده بود و قصد داشت مستندی درباره ایران بسازد.
این مستند به دلایلی ساخته نشد و پس از انقلاب نیز از دستور کار خارج شد. با این حال کالوینو سفرنامه خود از ایران را منتشر کرد. ما با تمرکز بر این سفر و همکاری‌های گسترده سفارت ایتالیا در تهران توانستیم به مجموعه شخصی آلبرت نگرین و تصاویری که قرار بود برای تلویزیون ملی ایتالیا استفاده شود، دسترسی پیدا کنیم.
ورود به جهان کالوینو
کارگردان فیلم «علی مسیو» توضیح داد: با رایزنی‌ها و کمک‌های سفارت ایتالیا توانستیم به این عکس‌ها دست یابیم و در واقع یک سفرنامه ساخته‌نشده را روایت کنیم. از این مسیر وارد جهان کالوینو شدیم؛ جهانی که هم به‌عنوان یک روزنامه‌نگار و هم نویسنده پست‌مدرن قابل بررسی است. در مستند، به زندگی و زمانه او نیز اشاره‌هایی داشته‌ایم.
پژوهش و مستندات
این مستندساز درباره رویکرد پژوهشی مستند شکل زمان گفت: علاوه بر اسناد و عکس‌ها، تصمیم گرفتیم دنیای کالوینو به عنوان نویسنده را در ایران جست‌وجو کنیم؛ نخست از طریق آثار ترجمه‌شده و بعد روند شناخت کالوینو در میان دوستداران ادبیات در ایران. ما موفق شدیم اولین ترجمه کتاب ‹ویکنت دونیم‌شده› کالوینو که بهمن محصص در دهه ۴۰ انجام داده بود را پیدا کنیم. همچنین با مترجمانی همچون محمدرضا فرزاد و ترانه یلدا گفت‌وگو کردیم که هر یک در دوره‌ای با سلیقه‌ای متفاوت به دنیای کالوینو نزدیک شده بودند. در این مسیر، احوالات ادبی و زیست تجربه‌محور کالوینو را نیز بررسی کردیم.
روایت تصویر و جذابیت‌های فرهنگی
میر درباره جذابیت‌های فیلم توضیح داد: مواجهه با کالوینو در چهارباغ اصفهان که سیگار می‌کشد و از زیبایی‌های شهر سخن می‌گوید، یا رفتن او به آتشکده یزد با پوشش خاص زرتشتیان برای من بسیار جذاب است. این تقابل میان زیست و تفکر پست‌مدرن با فرهنگ سنتی ایران، تلفیقی زیبا برای مخاطب ایجاد می‌کند.
این روزنامه‌نگار درباره تجربه همکاری با محمد مقدم گفت: محمد مقدم استاد من است و در کنار او بودن و کار کردن برایم افتخار بزرگی بود. آقای مقدم هم در این فیلم و هم در روزگار من و دوستانم همواره نقشی حمایتگر داشته است. او نه‌تنها تجربه‌های حرفه‌ای متعددی دارد، بلکه هر بار که سر پروژه کاری می آید، با سالها تجربه در حوزه فیلم و مستند، از پژوهش تا تدوین و کارگردانی، همچون چراغ امیدی عمل می‌کند که راه را گم نکنیم. می‌توانم بگویم او نجات‌بخش پروژه‌هاست. این باعث افتخار من است که او به نسل های بعد از خود و ما شاگردانش، اجازه می دهد که در کنار او بایستیم.
او درباره همکاری با بابک کریمی نیز اظهار کرد: بابک کریمی، بازیگر مطرح سینمای ایران، دل در گرو این پروژه داشت. وقتی عکس‌های کالوینو را دید، شگفت‌زده شد و مشتاقانه پذیرفت بخشی از سفرنامه را به زبان ایتالیایی روایت کند. اجرای او در همان چند برش کوتاه، درخشان و هیجان‌انگیز است.
مقایسه با «علی مسیو»
مسعود میر با اشاره به تجربه پیشین خود گفت: فیلم «علی مسیو» یک‌ساعته و با ریتمی تاریخی ساخته شد، اما «شکل زمان» درست نقطه مقابل آن است؛ فیلمی کوتاه با ریتمی تند که چونان جهان کالوینو، فرصت شیطنت و خیال پردازی به مخاطب را هدیه می کند.
او افزود: بزرگ‌ترین چالش ما یافتن زبانی درست از کالوینو بود؛ زبانی که هم‌زمان برای نسل‌های مختلف قابل فهم و ارتباط‌پذیر باشد. این چالش مهم‌تر از مسائل مالی یا امکانات بود.
این کارگردان در پایان گفت: به تازگی طرحی با عنوان «یوسف برتینا» را به مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی ارائه کرده‌ام. این پروژه درباره دانش‌آموزی است که در دوران جنگ به کارهای دیوارنویسی و گرافیتی مشغول بوده است. امیدوارم این طرح در مرکز حمایت لازم را بیابد و بتوانم ساخت آن را آغاز کنم.
گفتنی است ایتالو کالوینو نویسندهٔ رمان و داستان کوتاه ایتالیایی بود. او سبک ادبی خاص خود را داشت که می‌توان آن را سورئال یا پست‌مدرن توصیف کرد. سه‌گانهٔ «نیاکان ما»، مجموعه داستان‌های کوتاه شهرهای نامرئی، شش یادداشت برای هزارهٔ بعدی و اگر شبی از شب‌های زمستان مسافری از تحسین‌شده‌ترین آثار او هستند.
∎