سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)،سرگذشت شکل‌گیری کتابخانه ملی ایران به دهه ۱۲۴۰ شمسی بازمی‌گردد. سال ۱۲۳۱ ش ./۱۲۶۸ ق. مدرسه دارالفنون در تهران آغاز به کار کرد و تنها ۱۲ سال بعد، یعنی در ۱۲۴۳ ش ./۱۲۸۰ ق. کتابخانه‌ای کوچک در آن دایر شد. تقدیر چنین بود که این مجموعه کوچک، در مدرسه‌ای اروپایی‌ساز، هسته نخست کتابخانه ملی ایران شود؛ نهادی که ۷۳ سال بعد، در سوم شهریور ۱۳۱۶ ش. رسماً در تهران افتتاح شد و به‌عنوان یکی از نمادهای تجدد کشور شناخته شد.
در دوره مظفرالدین‌شاه، زمانی که ارتباط ایرانیان با تمدن غرب گسترش یافت، در ۱۲۷۶ ش ./۱۳۱۵ ق. «انجمن معارف تهران» برای ترویج فرهنگ و تأسیس مدارس نوین تشکیل شد. یک سال بعد، در ۱۲۷۷ ش ./۱۷ جمادی‌الثانی ۱۳۱۶ ق.، این انجمن «کتابخانه ملی معارف» را با مجموعه‌ای ارزشمند از کتاب‌ها در کنار مدرسه دارالفنون تأسیس کرد.
نکته جالب توجه آن است که واژه «ملی» در عنوان کتابخانه معارف، به معنای ملی‌گرایانه نبود؛ بلکه نشان می‌داد این نهاد وابسته به دولت نیست و به‌صورت مردمی و غیرانتفاعی اداره می‌شود. از همین رو می‌توان آن را نخستین کتابخانه عمومی ایران دانست. بعدها کتابخانه‌هایی با همین عنوان در شهرهایی چون تبریز، فارس، کرمان و رشت تأسیس شدند. بنابراین «کتابخانه ملی معارف» را نمی‌توان سلف مستقیم کتابخانه ملی ایران دانست؛ چراکه در هر کشور تنها یک کتابخانه ملی وجود دارد.
سال ۱۲۸۴ ش ./۱۳۲۴ ق. و در وزارت علاءالملک، کتابخانه ملی معارف به دارالفنون منتقل و با کتابخانه آن مدرسه ادغام شد. سپس در ۱۲۹۸ ش ./۱۳۳۸ ق. به دستور حکیم‌الملک، وزیر معارف وقت، «کتابخانه معارف» نام گرفت و سرانجام در ۱۳۱۳ ش ./۱۳۵۳ ق. در دوره علی‌اصغر حکمت، عنوان «کتابخانه عمومی معارف» بر آن نهاده شد.
طبق نظامنامه مصوب ۹ دی ۱۳۱۳ ش.، کتابخانه عمومی معارف از دوایر اداره انطباعات بود و حدود ۵ هزار جلد کتاب داشت. آمار نشان می‌دهد، به‌طور متوسط روزانه ۳۱ نفر از این کتابخانه استفاده می‌کردند. در این نظامنامه بیشتر وظایف کارکنان شرح داده شده بود، اما در بخش «دایره کتابخانه ملی» وظایف زیر ذکر شده است:
ریاست کتابخانه در آن زمان با جهانگیر شمس‌آوری بود؛ فردی که پس از بازگشت از آمریکا با شیوه‌های نوین کتابداری آشنایی یافته بود.
یکی دیگر از رویدادهای مهم در همین سال (۱۳۱۳ ش.) برگزاری «کنگره هزاره فردوسی» در تهران بود؛ جایی که گروه بزرگی از ایران‌شناسان و خاورشناسان گرد هم آمدند. در مدرسه «دارالفنون» تالاری به نام فردوسی نام‌گذاری و آثار اهدایی مهمانان خارجی در آن گردآوری شد. پس از پایان کنگره، این آثار نیز به کتابخانه عمومی معارف افزوده شد و غنای آن را بیشتر کرد.
۸۸ سالگی…
درحالی ۸۸ سالگی تاسیس کتابخانه ملی، در ساختمان منطقه عباس‌آباد تهران گرامی‌داشته می‌شود که تنها ۲ دهه از عمر این کتابخانه بزرگ در این ساختمان سپری شده است. نخستین ساختمان کتابخانه در خیابان ۳۰ تیر پایتخت قرار داشت، ساختمانی که خود عمری ۹۰ ساله دارد. هرچند این ساختمان، سال‌های گذشته در اختیار سازمان‌ها و نهادهای مختلف بوده اما خبرهایی از احیا آن منتشر می‌شود. غلامرضا امیرخانی، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، از پاییز سال ۱۴۰۳ که با حکم رئیس جمهور منصوب شد، از پیگیری برای بازگشایی این ساختمان مطرح گفته است.
وی درباره احیا این ساختمان به خبرنگار ایبنا گفته بود: «در حال حاضر مراحل تخلیه ساختمان شماره ۲ کتابخانه ملی انجام شده است و این ساختمان مراحل بازسازی و ایمن‌سازی خود را پشت سر می‌گذارد.»
وی اما درباره بازگشایی این ساختمان، همچنان زمان مشخصی را اعلام نکرد. بسیاری براین عقیده‌اند که بازگشایی ساختمان شماره ۲ کتابخانه ملی، به تقویت هویت فرهنگی پایتخت کمک می‌کند؛ علاوه براین احیای این ساختمان، به معنای سهولت دسترسی به منابع مختلف برای پژوهشگران است.
امیرخانی، درباره مهم‌ترین عملکرد خود به عنوان رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به چند اقدام اشاره می‌کند:
ازجمله تقویت ارتباطات منطقه‌ای و حضور در اجلاس بریکس و ایفلا، همچنین توجه به عدالت جنسیتی در انتصابات. نگهداری تعدادی کتاب فیزیکی علاوه بر ارائه خدمات دیجیتال، از دیگر خبرهای ۸۸ امین سال کتابخانه ملی از زبان غلامرضا امیرخانی است.
تلاش برای رفع چالش‌ها و انتقادات به آیین‌نامه عضویت کتابخانه ملی
یکی از نقدهای قدیمی درباره خدمات کتابخانه ملی، شرط داشتن مدرک تحصیلی برای عضویت است؛ این پرسش همواره مطرح بوده که چرا فقط دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد و بالاتر امکان استفاده از منابع را داشته باشند؟ امیرخانی، این انتقاد را منطقی می‌داند در عین حال معتقد است، به دلیل محدودیت فضا و ظرفیت فعلی، کتابخانه ملی، ناگزیر به اعمال این محدودیت‌ها است.
وی با این وجود از تلاش برای رفع این مانع گفته بود تا دسترسی گسترده‌تری برای همه علاقه‌مندان ایجاد شود. بنابراین در آیین‌نامه جدید، عضویت نیز پیش‌بینی شده است که پژوهشگران و محققان، بدون داشتن مدرک دانشگاهی بالاتر از دیپلم نیز بتوانند از خدمات کتابخانه استفاده کنند.
مولفه‌های کلیدی برای ارتقای جایگاه کتابخانه ملی ایران چیست؟
ایران ازجمله کهن‌ترین کشورها در بحث کتابداری و تاسیس کتابخانه است. کتابخانه‌هایی مربوط به دوره باستان و بعد از اسلام، نشانه‌های زنده‌ای از وجود کتاب و فنون کتابداری و تاسیس کتابخانه در ایران است. بنابراین کتابخانه ملی ایران در مقایسه با کشورهای دیگر از قدمت چندانی برخوردار نیست اما نباید، سابقه کتابداری در کتابخانه‌های بزرگ در ایران را با عمر ۸۸ ساله کتابخانه ملی برابر دانست. با این وجود برای ارتقا جایگاه کتابخانه ملی چند مولفه را می‌توان در نظر داشت:
۱. دیجیتال‌سازی و دسترس‌پذیری منابع
توسعه پروژه‌های دیجیتال‌سازی اسناد، نسخ خطی و کتاب‌ها
ایجاد پلتفرم‌های آنلاین چندزبانه برای دسترسی پژوهشگران منطقه
همکاری با پایگاه‌های بین‌المللی (مثل OCLC، WorldCat و IFLA)
۲. توسعه همکاری‌های بین‌المللی
عضویت فعال‌تر در انجمن‌ها و فدراسیون‌های کتابخانه‌ای جهان(IFLA، ICA)
برگزاری نشست‌ها، نمایشگاه‌ها و کارگاه‌های مشترک با کشورهای همسایه
تبادل نسخه‌های دیجیتال و منابع میان کتابخانه‌های ملی منطقه
۳. گسترش خدمات پژوهشی و آموزشی
ایجاد مراکز پژوهشی منطقه‌ای در حوزه علم اطلاعات، آرشیو و نسخه‌شناسی
برگزاری دوره‌های تخصصی برای کتابداران و پژوهشگران منطقه
تبدیل‌شدن به مرجع آموزش حرفه‌ای در حوزه اسناد و آرشیو در خاورمیانه
۴. نوآوری فناورانه
بهره‌گیری از هوش مصنوعی برای پردازش متون تاریخی و فهرست‌نویسی
طراحی سامانه‌های جست‌وجوی پیشرفته و چندزبانه
استفاده از بلاک‌چین یا فناوری‌های نوین برای صیانت از اصالت اسناد
۵. توسعه ظرفیت فیزیکی و خدماتی
افزایش فضای مطالعه و سالن‌های تحقیق برای پاسخ به نیاز اعضا
ایجاد دسترسی شبانه‌روزی یا خدمات آنلاین ۲۴ ساعته
بهبود تجربه کاربری اعضا (از ثبت‌نام تا استفاده از منابع)
۶. سیاست‌گذاری و جایگاه حقوقی
تقویت جایگاه سازمان در سطح دولت و نهادهای بین‌المللی
تعریف کتابخانه ملی ایران به‌عنوان مرجع اسناد هویتی و فرهنگی کشور
اختصاص بودجه پایدار برای توسعه پروژه‌های بین‌المللی
۷. دیپلماسی فرهنگی
معرفی میراث مکتوب ایران به‌عنوان بخشی از هویت تمدنی منطقه
میزبانی نمایشگاه‌ها و کنگره‌های بین‌المللی
مشارکت در پروژه‌های مشترک مانند حافظه جهانی یونسکو
∎