به گزارش خبرنگار موسیقی ایرنا، تعزیه‌خوانی یا شبیه‌خوانی، نوعی نمایش مذهبی ایرانی برگرفته از رویدادهای تاریخی و حماسی حزن‌انگیز درباره واقعه کربلا و شهادت امام حسین(ع) و اهل بیت و یاران او و مصائب خاندان پیامبر(ص) است، قدمت این هنر به حدود ۳۰۰ سال پیش می‌رسد که در حال حاضر بیشتر در روزهای ماه محرم و صفر میان شیعیان اجرا می‌شود. هنر نمایشی آیین تعزیه سال ۱۳۹۸ به عنوان چهارمین اثر فرهنگی ناملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد.
براساس پژوهش‌های انجام شده هنر شبیه‌خوانی و تعزیه‌خوانی توامان از شعر، موسیقی و نمایش بهره می‌برد، موسیقی آوازی تعزیه مبتنی بر ردیف دستگاهی موسیقی ایرانی است، شبیه‌خوانان حافظان و امانتداران موسیقی آوازی ایران در سال‌هایی هستند که به دلیل شرایط خاص سیاسی و اجتماعی موسیقی ایرانی با ممنوعیت و محدودیت‌های جدی مواجه بوده است و هنرمندان تعزیه‌خوان در آن سال‌ها این میراث؛ مقام‌ها، دستگاه‌ها، نواها و ردیف‌های موسیقی ایرانی را حفظ کرده و بعدها آن را به اهلش سپرده‌اند. براین اساس تعزیه بزرگ‌ترین گنجینه موسیقی ملی ایران است و در طول تاریخ ارتباط متقابلی میان آواز در تعزیه و موسیقی ردیف دستگاهی وجود داشته است که متاسفانه در سال‌های اخیر این ارتباط کمتر شده است.
برادران سعیدی (علی و محمد) از جمله هنرمندانی هستند که از دوران کودکی با هنر تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی پرورش پیدا کردند و به این واسطه به موسیقی ایرانی سوق پیدا کردند و تاکنون با بهره‌مندی از نغمات شبیه‌خوانی و هنر تعزیه‌خوانی آثاری همچون «دل بدون تو» را در گونه موسیقی ایرانی ساخته و منتشر کردند که این آثار در جشنواره‌های موسیقی به عنوان برگزیده شناخته شدند.
علی و محمد سعیدی خوانندگان موسیقی سنتی متولد سال ۱۳۶۰ در اصفهان، تنها دوقلوهای آواز ایرانی محسوب می‌شوند. آغاز فعالیت رسمی آنان در زمینه موسیقی با خواندن در مراسم مذهبی به ویژه تعزیه‌خوانی با بزرگان تعزیه ایران نظیر علی محمد حجازی، هاشم فیاض، عباس جواهری، علاءالدین قاسمی، رضا مشایخی، اسماعیل محمدی، محمد امیرخانی و محمد رضایی همراه بود.
برادران سعیدی همزمان با اجرای تعزیه در کلاس‌های فضل‌الله شاهزمانی (از شاگردان جلال تاج اصفهانی و مهدی یاوری) شرکت کردند و ضمن فراگیری ردیف‌های آوازی، در کلاس‌های شاهزمانی با ظرایفش آشنا شدند، سپس همکاری خود را با گروه موسیقی «دلنوازان» به سرپرستی و آهنگسازی امیر اسلامی آغاز و کنسرت‌هایی در اصفهان و تهران به نفع کودکان مبتلا به تالاسمی اجرا کردند.
محمدتقی سعیدی و محمدعلی کیانی‌نژاد از دیگر اساتید برادران سعیدی بودند، آنان با تیتراژ سریال «پشت کوهای بلند» ساخته امرالله احمدجو و آثار عبدالحسین برازنده به جامعه موسیقی معرفی شدند و طی این سال‌ها آثاری همچون «نگاری منی»، «گل رنجیده»، «بوگوچیطو شد»، «خیال انگیز» را به مخاطبان موسیقی ایرانی ارائه کردند.
علی رهبری در پروژه «بلبل‌های پارسی»، به سفارش کمپانی بین‌المللی موسیقی ناکسوس از برادران سعیدی بهره‌مند شد. اجرا در فستیوال استراسبورگ فرانسه - ۱۴۰۰، کسب جایزه برنز فستیوال جهانی موسیقی گلوبال موزیک آواردز آمریکا برای قطعه موسیقی «جوونی» از افتخارات برادران سعیدی است. با این هنرمندان (محمد و علی سعیدی) درباره پیشینه فعالیت در حوزه هنر تعزیه‌خوانی، موسیقی ایرنی، وضعیت موسیقی مذهبی و چالش‌هایی این موسیقی در سال‌های اخیر گفت و گو کرده‌ایم که در ادامه می‌آید.
برادران سعیدی (علی و محمد) خوانندگان موسیقی سنتی
پیشینه فعالیت در هنر شبیه‌خوانی و گرایش به موسیقی ایرانی
محمد سعیدی درباره پیشینه فعالیت در هنر تعزیه‌خوانی به خبرنگار ایرنا اظهارداشت: در سرزمینی زندگی می‌کنیم که دین و آیین اکثریت افراد اسلام است، ما هم در خانواده مذهبی رشد و پرورش پیدا کردیم و طبق آیین و سنت‌هایی که در دینمان وجود دارد، از دهه ۷۰ و دوران کودکی با مراسم عزاداری، شبیه‌خوانی، نوحه‌خوانی عجین بودیم و رشد کردیم و این سعادت شامل حال من و برادرم شد که در این مسیر، با بزرگان هنر موسیقی مذهبی، تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی آشنا شویم و همکاری داشته باشیم، به ویژه دهه‌ای که مردم بیشتر اعتقاداتشان، پا برجا بود، نسل جدید و حتی نسل‌های قبل‌تر از ما حتی مقداری متاسفانه نگرششان تغییر کرده است، یک زمانی دین‌گریز بودند و اکنون به نوعی دین‌ستیز شدند، البته برای ما اهمیتی ندارد، من و برادرم، باور و اعتقادات خودمان را داریم و فعالیتمان را در این حوزه ادامه می‌دهیم؛ یک پیوندی از ابتدا بوده و تاکنون نیز آن را حفظ کردیم.
علی سعیدی در ادامه، درباره گرایش خود و برادرش به سمت موسیقی سنتی و ایرانی گفت: از همان زمان که هنر تعزیه‌خوانی را آغاز کرده بودیم و با توجه به اینکه بخش اعظم این هنر، موسیقی است، خواه، ناخواه، جذب موسیقی و آواز ایرانی شدیم و در کنار آن فعالیت شبیه‌خوانی را هم ادامه دادیم، در کلاس‌های آواز فضل‌الله شاهزمانی شرکت کردیم و در مدت دو ماهی که در کلاس‌های این استاد شرکت کرده بودیم، امیر اسلامی به واسطه یکی از دوستانش، برای گروهش به نام «دلنوازان» که همه اعضای گروه نوجوان بودند، به دنبال خواننده بود.
وی افزود: به واسطه همان دوستی که به کلاس آواز استاد شاهزمانی آمد، استاد ما را به گروه «دلنوازان» معرفی کرد و همزمان برای برنامه شبیه‌خوانی با آقای اسلامی نیز همکاری داشتیم، همکاری ما با گروه «دلنوازان» منجر به برگزاری کنسرت‌هایی در اصفهان و تهران شد که عواید آن کنسرت‌ها نیز صرف برنامه‌های حمایتی کودکان مبتلا به تالاسمی شد حتی به واسطه حضور امرالله احمدجو در کنسرت ما، این کارگردان بسیار تحت تاثیر اجرای ما قرار گرفت و درخواست کرد که با گروه «دلنوازان» تیتراژ فیلم مستند داستانی «قالیچه» را اجرا کنیم، اثری را برای این فیلم اجرا کردیم اما متاسفانه فیلم پخش نشد. به واسطه گروه «دلنوازان» با هنرمندان و اساتید بسیاری در حوزه موسیقی سنتی آشنا شدیم و فعالیت در این حوزه را ادامه دادیم.
ارتباط متقابل موسیقی ایرانی و تعزیه‌خوانی
محمد سعیدی درباره ارتباط متقابل موسیقی ایرانی و تعزیه‌خوانی بیان کرد: براساس اسناد تاریخی، موسیقی ایرانی به دلیل شرایط سیاسی و اجتماعی، در سال‌هایی با محدودیت‌هایی مواجه بوده است و بزرگان هنر موسیقی ایرانی برای حفظ این موسیقی به هنر شبیه‌خوانی روی آوردند و برای حفظ ردیف‌های موسیقی ایرانی آنها را در قالب مذهبی گنجاندند و می‌توانیم بگوییم موسیقی تعزیه بر موسیقی ایرانی تاثیرگذار بوده است اما این روزها این تاثیرگذاری کمتر شده است، در زمانی اساتید و هنرمندان موسیقی همچون جواد بدیع‌زاده از طریق شنیدن و الهام از موسیقی تعزیه، آثاری را خلق می‌کردند که در دل مردم کوچه و بازار جای می‌گرفت و ورد زبان‌ها می‌شد اما متاسفانه امروزه این اتفاقات را در موسیقی ایرانی نمی‌بینیم که هنرمندان از موسیقی تعزیه الهام بگیرند.
وی اظهارداشت: لازمه تاثیرپذیری و الهام گرفتن هنرمندان موسیقی سنتی از موسیقی تعزیه این است که این هنرمندان باید تحقیقات میدانی داشته باشند یا خودشان توانمندی و دانشی در این حوزه داشته باشند تا شاهد آثار و رویدادهای موسیقایی باشیم که در گذشته بودند و این آثار مجددا اجرا و تکرار شوند.
این خواننده موسیقی سنتی گفت: موسیقی فعلی تعزیه و موسیقی مذهبی شرایط خوبی ندارند، زمانی هنرمندانی نوحه‌های ماندگاری را خلق می‌کردند اما امروزه آثار مداحی‌ها کاور شده است، برخی از مداحان بر روی قطعات موسیقی ایرانی، شعر می‌گذارند و در قالب نوحه اجرا می‌کنند که به نظرم فاجعه است و دلیلش هم این است؛ موسیقی مذهبی که زمانی سرچشمه نواهای موسیقی ایرانی بوده است و به هنرمندان دیگر موسیقی وام می‌داده است، اکنون خودش دچار ورشکستی و سقوط شده است که هنرمندان این گونه از قطعات موسیقی ایرانی بهره ببرند.
چالش‌های موسیقی مذهبی و راهکار برای بهبود شرایط
علی سعیدی در ادامه این گفت و گو درباره چالش‌های موسیقی مذهبی خاطرنشان کرد: اکثریت نسل امروز موسیقی مذهبی می‌خواهند یک شبه ره صد ساله را بروند، این افراد زمانی را برای یادگیری و آموختن اختصاص نمی‌دهند و برای آموزش به اساتید این حوزه مراجعه نمی‌کنند، ساخت اثر را برای خودشان آسان کردند، یک قطعه را به شاعر می‌دهند و می‌گویند برای آن شعر اختصاص دهد و سپس اثر را اجرا می‌کنند و شاهد اجرای آثار نامناسب در حوزه موسیقی مذهبی هستیم، ریشه این اتفاقات و چالش‌ها در راحت‌طلبی افراد است، این افراد سواد و ذوق ندارند و حاضر نیستند اصول و مبانی موسیقی مذهبی را نزد اساتید بیاموزند البته در این میان آثار خوبی همچون «من ایرانم تو عراقی»، «به تو از دور سلام» ساخته شده که مشخص است برای ساخت این آثار مطالعه و زمان اختصاص داده است.
این خواننده موسیقی سنتی اظهارداشت: نهادهای مرتبط همچون سازمان تبلیغات اسلامی و معاونت امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و حوزه‌های علمیه باید این شرایط را ساماندهی و مدیریت کنند و برای این هنر برنامه‌ریزی کنند، این معضل متاسفانه حتی در هنر شبیه‌خوانی فاجعه است و باعث سقوط این هنر شده است، مسئولان نباید اجازه دهند که این هنر والا توسط افراد نادان و کم بهره از هنر و آگاهی نابود شود، هنری که افرادی همچون پیتر بروک پدر تئاتر آوانگارد آن را در دنیا بی‌نظیر دانسته اما از آن طرف خومان توسط انسان‌های ناآگاه و بی‌سواد نابودش کنیم.
سعیدی گفت: همان‌طوری که سرزمین ما دچار خشکسالی شده است، از هر نظر نیز دچار معضلاتی شده است، هنر ما در بخش‌هایی هم دچار نابودی شده است، خیلی ناراحت هستم که این اتفاقات برای هنر ما به ویژه شبیه‌خوانی افتاده است، اکنون اکثر هنرمندانی که در حوزه شبیه‌خوانی فعالیت می‌کنند، نزد اساتید آموزش نمی‌بینند و شاگردی نمی‌کنند. از روی یک فیلم و اثر صوتی، قطعه‌ای را تقلید و اجرا می‌کنند که آن هم غلط می‌خوانند، در صورتی که زمانی که من و برادرم هنر شبیه‌خوانی را می‌آموختیم، شرایط به این گونه نبود، نزد اساتید بنام این حوزه، شاگردی کردیم و در حوزه پیش واقعه‌های تعزیه، گوشه‌ها و نغمات تعزیه و نقش‌آفرینی شخصیت‌های این هنر آموزش دیدیم.
وی افزود: اکنون وقتی در اجرای تعزیه و شبیه‌خوانی حضور پیدا می‌کنیم، نغمات زیبایی را در آن نمی‌شنویم، به عنوان مثال در تعزیه «حضرت مسلم» بخشی است که حضرت مسلم در مسجد نماز می‌خواند و یک دفعه همه افرادی که با او بیعت کردند، فرار می‌کنند و می‌روند، در این بخش شعری با این مضمون دارد؛ «ای خدا شب شده و مسلم چه کند» اما در شبیه‌خوانی جدید این شعر و ملودی زیبا کنار گذاشته شده است و به جای آن قطعه‌ای از موسیقی سنتی «من مانده‌ام تنهای تنها» جایگزین شده است، این مساله بسیار مضحک و در عین حال غمناک است، این اتفاقات باعث شده است که این هنر والا و ارزشمند از بین برود. امیدواریم با برنامه‌ریزی هدفمند توسط افراد و هنرمندانی که دغدغه حفظ و ارتقای هنر شبیه‌خوانی را دارند، دوباره این هنر به روزهای درخشانش بازگردد.
محمد سعیدی نیز در ادامه بیان کرد: زمانی که ما هنر شبیه‌خوانی را اجرا می‌کردیم، آداب خاص خود را داشت، احترام به پیشکسوت و احترام به استاد در راس و اولویت کار ما بود، اکنون اینگونه نیست، حرمت‌ها رعایت نمی‌شود، نقش‌آفرینی شخصیت‌های تعزیه به خوبی انجام نمی‌شود، اشعار تعزیه‌خوانی درست نیست و به درستی اجرا نمی‌شود.
این خواننده موسیقی سنتی اظهارداشت: در حوزه مداحی نیز شاهد اتفاقات خوبی نیستیم، در گذشته مداحان برجسته‌ای همچون حاج اصغر سعیدمنش اصفهانی و حاج اسماعیل اخباری در کاشان، فعالیت می‌کردند و صداهایی داشتند که آواز ایرانی در این صداها و لایه‌های زیرین خود را نشان می‌داد، یعنی بخشی از آموزش مداحان در گذشته، آموزش دستگاه‌های آوازی و موسیقی ایرانی بود، وقتی می‌خواستند دشتی بخوانند، ابتدا یک درآمد سپس، یک بیات راجع و یک عشاق و بوسلیک می‌خواندند، بوسلیک همان است که می‌گوید «بر مشامم می‌رسد هر لحظه بوی کربلا» اما اکنون مداحان دانش و آگاهی درباره دستگاه‌های موسیقی ایرانی ندارند و این اصول را برای نوحه‌خوانی رعایت نمی‌کنند.
علی سعیدی نیز گفت: من و برادرم در این سال‌ها آثاری را براساس ذوق و ایده‌پردازی خودمان در حوزه موسیقی سنتی ساخته و اجرا کردیم که ریشه آنها برگرفته از هنر شبیه‌خوانی است به عنوان مثال موسیقی تک‌آهنگ «دل بدون تو» را با شعری از ابراهیم اسماعیلی اراضی براساس نغمات شبیه‌خوانی با ذوق، سلیقه و رنگ‌آمیزی خودم ساختم که این اثر در چهلمین جشنواره موسیقی فجر و نخستین جشنواره موسیقی خلاق جایزه کسب کرد. همچنین به واسطه هنر شبیه‌خوانی ایده‌ای را به نام «آواز کوتاه» دارم که براساس این ایده، قطعه «جوانی» را منتشر کردم که این اثر هم جوایزی را دریافت کرده است.
وی افزود: وقتی که هنر شبیه‌خوانی آنقدر قابلیت دارد که بتوانیم براساس آن، آثار ارزشمندی را در حوزه موسیقی سنتی خلق کنیم و وامدار این هنر باشیم، این اقدام ناشایست است که به جای این کار، ریشه‌ها را نابود کنیم و علف هرز در آن زمین بکاریم، «من مانده‌ام تنهای تنها» چه ارتباطی به هنر شبیه‌خوانی دارد که خودش شعر زیبایی دارد، این‌ها آسیب‌هایی است که سال‌ها توسط افرادی که بعضا هم جزو اساتید هستند به زعم نوآوری، به هنر شبیه‌خوانی وارد شده است.
محمد سعیدی نیز خاطرنشان کرد: موسیقی تعزیه و هنر شبیه‌خوانی بسیار غنی است که در سال‌های فعالیت خود در حوزه موسیقی سنتی براساس تجربیاتمان توانسته‌ایم آثاری را با بهره‌مندی از این هنر بسازیم و منتشر کنیم، گاهی اوقات آثاری همچون «موسم گل» مرتضی خان نی داوود را می‌شنویم که نمونه ملودی‌های آن در هنر تعزیه وجود دارد، در گذشته نمونه بارز آن آقای بدیع‌زاده بود که در تعزیه حضور پیدا می‌کرد و از ملودی‌های تعزیه برای ساخت آثار خود بهره می‌برد. با این وجود امیدوارم که نهادهای متولی وضعیت موسیقی مذهبی و هنر والای شبیه‌خوانی را ساماندهی کنند و باز هم به روزهای درخشان این هنر بازگردیم.