این کتاب به شرایط اجتماعی عصر زندگی و فضای دوران امام(ع)، شرایط حکومت اموی، مراودات و سیره ایشان می‌پردازد، استفاده از مسائل کلامی، زبان و ادبیات عرب از مشخصات این کتاب است؛ اغلب اشعار این دیوان در هیچ منبع دیگری نقل نشده‌اند.
مطالعه و بررسی تمام آثار مربوط به یک شخص مخصوصا یک شخصیت اثرگذار می‌تواند ما را در شناخت بیشتر آن شخص و پی بردن به زوایای مختلف زندگی او یاری کند؛ به عبارتی دیگر ما اگر بخواهیم شناخت کاملی از اشخاص به دست آوریم باید سعی خود را در بررسی و مطالعه اقوال، افعال و احوال او صرف کنیم که در این میان اگر آن فرد اشعاری سروده باشد مطالعه و بررسی آنها می‌تواند برای شناخت او بسیار مفید و هدایتگر باشد.
چنانچه تاریخ می‌گوید اهل بیت(ع) و ائمه(ع) علاوه بر توجهی که به شعرا ابراز می‌داشتند خود نیز سروده‌هایی با مضامین حکمی و تاریخی و اعتقادی داشته‌اند و نیکبختانه بخشی از میراث ارزشمند این بزرگواران به دست ما رسیده است که دیوان امام حسن(ع) یکی از این گنجینه‌های بر جای مانده است و همانگونه که در ابتدای کلام گفته شد، اشعار این دیوان نیز مانند اشعار هر شخصیت بزرگ دیگر می‌تواند ما را در شناخت بیشتر حسن بن علی(ع) و دوران حیات ایشان یاری کند.
گفتگوی پیش رو ناظر به کتاب «دیوان امام حسن بن علی (ع)» (اصل این کتاب به زبان عربی با تحقیق و تصحیح و شرح شیخ قیس العطار در مرکز مطالعات و تحقیقات امام حسن مجتبی (علیه السلام) وابسته به عتبه مقدسه حسینیه در کربلا به شکل نفیسی چاپ شده است)، تقدیم مخاطبان اهل معنا می‌شود، مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانیم.
ایکنا – در مطلع کلام درباره کتاب و گردآورنده آن ابوالحسن مدائنی توضیح بفرمایید.
این کتاب نخستین مجموعه مدون از اشعار امام حسن مجتبی(ع) است که بر اساس نسخه‌ای خطی که در کتابخانه دانشگاه تهران یافت شد، برای بار نخست تنظیم، تدوین، تحقیق و ترجمه شده و توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی به چاپ رسیده و به چاپ دوم رسیده است. بیشتر اشعار این مجموعه جز چند بیت در هیچ کتاب، منبع دیگر و در دیوان هیچ شاعر دیگر وجود ندارد و تنها در همین دست نوشته که بیشتر به آن خواهیم پرداخت وجود داشته که این ابیات منتسب به امام حسن(ع) هستند.
این دیوان توسط ابوالحسن مدائنی، متولد 135 و متوفای 225 هجری از علما و راویان بزرگ شیعی قرون دوم و سوم گردآوری و تدوین شده است. رجال نویسان شیعه ایشان را مورد وثوق دانسته و از او روایت نقل کرده‌اند؛ با این حال ممکن است در برخی کتب ایشان را عامی مذهب معرفی کرده باشند که به نظر این به معنی نشست و برخاست ایشان با علمای اهل سنت و عامه است و او خود (چنانچه آقابزرگ تهرانی و دیگر بزرگان بیان داشته‌اند) شیعه بوده است که به این مسئله مفصلا در مقدمه کتاب پرداخته شده است.
در مورد مذهب و آثار ابوالحسن مدائنی نکته بسیار حائز اهمیت و چشمگیر، اهتمام ویژه او به گردآوری آثار و میراث اهل بیت(ع) است و بیشتر آثار او حول محور ایشان(زندگی و اقوال ایشان) قرار دارد به عنوان مثال؛ از کتب او می‌توان به «مقتل الحسین(ع)»، «الخونه لامیرالمؤمنین(ع)»، (کسانی که به امیرالمؤمنین(ع) خیانت کردند)، «الحروب لامیرالمؤمنین(ع)» (جنگ‌های امیرالمؤمنین)، «خطب علی(علیه‌السّلام) و کتبه الی عمّاله(خطبه‌های امیرالمؤمنین(ع) و نامه‌های ایشان به کارگزارانشان)، «اخبار ابی طالب و وُلده» (اخبار ابوطالب و فرزندانش)، «الفاطمیات(ع)»، «اسماء مَن قُتِلَ من الطالبیین» (اسامی کشته شدگان از آل‌ابی‌طالب)، «اخبار الشعراء»، «خصومات الاشراف» اشاره کرد که بیشتر این آثار چنانچه مشاهده کردید درباره اهل بیت(ع)، زندگی و فرزندان ایشان است.
درباره این دیوان شعر امام حسن مجتبی(ع) در مقدمه کتاب، ابوالحسن مدائنی تصریح می‌کند که من بسیار به دنبال اشعار مولایم امام حسن مجتبی(ع) بودم تا در مدینه به پیرمردی از بنی هاشم برخورد کردم و او بسیاری از اشعار ایشان را برای من روایت کرد پس از او نیز با شخصی دیگر برخورد کردم که او نیز بسیاری اشعار دیگر از ایشان برای من روایت کرد و کتاب حاصل تجمیع این دو روایت است. این مختصری بود درباره ابوالحسن مدائنی و کتاب حاضر، علاقه‌مندان می‌توانند برای مطالعات کامل‌تر به مقدمه همین کتاب و همچنین کتاب بسیار مفید و ارزشمند «اخبار اهل بیت(علیهم السلام) فی تراث المدائنی المکتوب» (اخبار اهل بیت علیهم السلام در تراث مکتوب مدائنی) تألیف استاد شیخ حسین مرادی نسب در پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قم با همکاری بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی(ع) در مشهد در سال 96 منتشر شده است، مراجعه کنند.
ایکنا - مطالعه این کتاب چه اهمیتی داشته و چه کمکی به ما در شناخت اهل بیت(ع) و امام حسن مجتبی(ع) می‌کند؟
نخست اینکه؛ باید توجه داشت که این کتاب، شعر به معنای متن منظوم مخیَّل نیست و صرفا منظوم است و عنصر خیال چندان در آن دخیل نیست و مضامین عاشقانه و خیال‌پردازانه در آن وجود ندارد و امام(ع) در ابیات این دیوان به بیان مطالب حکمی، تاریخی و همچنین بیان افتخارات اجداد خود و فضایل امیرالمؤمنین(ع) می‌پردازد. این کتاب به ما اطلاعات بسیاری درباره شرایط اجتماعی عصر زندگی و فضای دوران امام(ع)، شرایط حکومت اموی، مراودات و سیره ایشان می‌دهد، به عنوان مثال ما در این دیوان می‌بینیم که فردی از اصحاب چیزی به ایشان گفته و ایشان به نظم پاسخ او را داده و در حق او دعا می‌کند یا جواب‌هایی که حضرت(ع) در قالب نظم به جسارت‌های کسانی مانند مروان، معاویه و عمروعاص داده‌اند که اینگونه اشعار فضای غالب این دیوان را تشکیل می‌دهند. یکی دیگر از مسائلی که این کتاب را دارای اهمیت می‌کند فایده کلامی آن است، به عنوان مثال، اشاره به واقعه غدیر و همچنین تکلم ائمه(ع) با جبرئیل در این کتاب می‌تواند مورد استفاده متکلمین شیعه قرار گیرد، همچنین فضایلی که در آن برای پیامبر(ص)، امیرالمؤمنین(ع) و حضرت زهرا(س) نقل می‌کند می‌توانند مورد توجه قرار گیرد. از دیگر فواید این کتاب فایده تاریخ زبانی آن است، ما در این کتاب لغاتی را می‌بینیم که در دیگر دیوان‌ها و حتی کتاب‌های لغت مشاهده نمی‌کنیم و این خود می‌تواند فایده با اهمیت و در نوع خود با ارزش باشد.
ایکنا - این دیوان از جهت سبک بیان و محتوا با دیگر دیوان‌هایی که ما از دیگر ائمه(ع) و بزرگان مانند حضرت امیرالمؤمنین(ع) و جناب ابوطالب در دست داریم چه ویژگی‌های مشترکی دارد؟
ابتدا در مورد اشعار جناب ابوطالب باید عرض کنم که دیوان ایشان بسیار معتبر بوده و انتساب آن به ایشان هم تقریبا قطعی است؛ زیرا که هر دو گروه اهل سنت و تشیع آن را جمع آوری کرده و بر مستند بودن آن صحه گذاشته‌اند. دیوان ایشان به عنوان «شیخ الاباطح و سرور قریش» بسیار مورد توجه و مهم بوده است؛ چنانکه ابن کثیر در کتاب تاریخ خود خواندن آن را بر هر آنکه می‌خواهد به عربی شعر بگوید لازم می‌داند و این دیوان شامل اشعار زیبایی مخصوصا در مدح حضرت رسول(ص) وجود دارد.
درباره دیوان امیرالمؤمنین(ع) باید گفت؛ که متأسفانه دیوان ایشان در طول قرن‌ها دچا تغییراتی شده است و حداقل مطمئن هستیم که ابیات و اشعاری به آن اضافه شده است؛ زیرا اشعاری در آن می‌بینیم که صدور آن از شاعری دیگر قطعی است، اشعار از شاعرانی مانند ابن رومی و صالح بن عبدالقدوس (مانند قصیده زینبیه از ابن عبدالقدوس و اشعاری درباره روزهای هفته) که خوشبختانه در چاپ آخر این دیوان اینگونه ابیات را محقق آن آقای الجبوری مشخص کرده‌اند. البته اشعاری نیز در آن وجود دارد که صدور آن از امیرالمؤمنین(ع) مانند شعری با مطلع «مُحَمَدٌ النَّبيُّ أَخي وَصِهري / وَحَمزَةُ سَيِّدِ الشُهداءِ عَمّي» که این شعر در جواب معاویه سروده شده است. گاهی ایشان به شعری تمثل کرده‌اند که بسیار چنین اتفاقی افتاده است مانند بیتی از اعشی که در شقشقیه از آن استفاده کرده‌اند ( شَتّانَ ما یوْمی عَلی کُورِها / وَ یوْمُ حَیانَ اَخی جابِر) و آن شعر وارد دیوان شده است (البته این مسئله نه فقط در دیوان امیرالمؤمنین(ع) بلکه در دیوان‌هایی که از سایر ائمه مانند امام سجاد(ع) منتشر شده نیز وجود دارد که در چاپ جدید این دیوان نیز به این نکته اشاره شده است) و ما چنین چیزی را اصلا در این دیوان منسوب به امام حسن(ع) نمی‌بینیم که این خود می‌تواند شاهدی بر صحت انتساب باشد.
از دیگر ائمه(ع) نیز دیوان‌هایی منتشر شده است؛ مانند دیوان امام حسین(ع) و دیوان امام سجاد(ع) و همچنین اشعاری از ایشان به جا مانده است اگر دیوانی مجزا نداشته باشند؛ در واقع می‌توان گفت که هر چهارده معصوم(ع) اشعاری سروده‌اند و صدور اشعاری از ایشان قطعی است، مانند ابیاتی که امام رضا(ع) به قصیده دعبل با مطلع «مَدارِسُ آياتٍ خَلَت مِن تِلاوَةٍ / وَمَنزِلُ وَحيٍ مُقفِرُ العَرَصاتِ» افزودند و یا شعری که امام هادی(ع) خطاب به متوکل سرودند، مگر رسول اکرم(ص) که خداوند ایشان را در آیه «وَمَا عَلَّمْنَاهُ الشِّعْرَ وَمَا يَنْبَغِي لَهُ» (و ما به او شعر نیاموختیم و شایسته او نیست) از سرودن شعر منع کردند و ایشان حتی شعر را در مقام تمثل و نقل با شکستن و خطا در وزن نقل کرده‌اند که نمونه‌های آن در تاریخ موجود است. تمامی این اشعار و ابیات و حتی ابیات منسوب اهل بیت(ع) را میرزا محمدعلی مدرس خیابانی تبریزی در کتابی با نام «الدرالثمین او دیوان المعصومین» گردآوری کرده و این کتاب با تحقیق آیت الله جعفر سبحانی منتشر شده است. درباره سبک و ویژگی مشترک اشعار این بزرگان چنانچه پیشتر درباره اشعار امام حسن(ع) گفته شد باید به کمرنگ بودن عنصر خیال در اشعار ایشان و برجستگی مضامین حکمی و تاریخی و فضائل خود در آنها اشاره کرد که این وحدت سبک خود می‌تواند بیانگر صحت انتساب ابیات این دیوان به امام حسن(ع) باشد.
ایکنا – با این حساب و با سابقه‌ای که از توجه اهل بیت(ع) نسبت به شعرا داریم مخاطب آیه « وَالشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ» کدامیک از شعرا هستند؟
پاسخ این پرسش را می‌توان در چند آیه بعد جست‌وجو کرد که می‌فرماید «إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيرًا» با این استثنا و با توجه به آیات قبل می‌توان دریافت که منظور از این شعرا، شاعران جاهلی هستند که اشعار ایشان مملو از عیش، نوش، زن، شراب و مستی بوده است. ما می‌بینیم که پیامبر(ص) و تمام ائمه(ع) شاعرانی داشتند مانند حسان بن ثابت شاعر پیامبر(ص) که ایشان خود و تنی چند از اصحاب را به شعر گفتن در جواب کفار ترغیب کرد و برای زبان ایشان دعا کرد(گرچه حسان بعدها منحرف شد)، فرزدق شاعر امام سجاد(ع) و دعبل شاعر امام رضا(ع)؛ بنابراین مسیر شعر مکتبی و سرودن شعرهایی برای اهل بیت(ع) از مصادیق این آیه جداست؛ گرچه برخی از شاعران جاهلی مانند امرؤالقیس توسط اهل بیت(ع) به لحاظ قوت طبع و قدرت بیان ستوده شده‌اند اما از نظر مضمون و محتوا مذموم و مطرود هستند.
ایکنا - درباره نسخه ها و نسخه پژوهی این کتاب توضیح بفرمایید.
از این دیوان تنها یک نسخه در مجموعه‌ای به شماره 7059 در قسمت مخطوطات کتابخانه دانشگاه تهران یافت شده است، که این مجموعه مشتمل بر چهار نسخه خطی است؛ نسخه‌ای از قواعد شهید اول، نسخه دیوان مورد بحث ما، نسخه‌ای از دیوان امام حسین(ع) به روایت ابی‌مخنف و نسخه‌ای از دیوان جناب ابوطالب به روایت احمد بن عبدالعزیز جوهری. تاریخ کتابت ثبت شده در این نسخه (که در حال حاضر تک‌نسخه است) 11 ذی‌القعده 1108 است و نام کاتب آن نیز خلیفه بن یوسف نجفی ثبت شده است. چنانچه پیشتر گفته شد بیشتر ابیات و اشعار این کتاب تنها در همین نسخه ثبت شده‌اند و تنها برخی از ابیات موجود در آن در دیگر کتب یافت می‌شوند. تعداد قصاید این نسخه بیست و دو قصیده است که ما علاوه بر این قصاید در این کتاب منتشر شده است. تمام قصاید منسوب به امام حسن(ع) که در دیگر کتب وارد شده‌اند و تعداد آنها به سی و سه می‌رسد را نیز در بخشی مجزا به عنوان مستدرک دیوان امام حسن(ع) (که در مجموع پنجاه و پنج بیت می‌شود) با ترجمه فارسی، شرح کامل و توضیحات لازم برای اولین بار در جهان اسلام منتشر کرده‌ایم.
ایکنا – باتوجه به تک‌نسخه بودن این دیوان چگونه و تا چه اندازه می‌توان به صحت انتساب این ابیات به امام حسن(ع) اعتماد کرد؟
برای صحت انتساب این ابیات 9 دلیل وجود دارد که با در کنار هم نهادن این دلایل ابیات این دیوان در سطح قابل قبولی از وثوق قرار می‌گیرند، ما این دلایل را به صورت کامل در مقدمه بیان داشته‌ایم اما به اختصار این دلایل را اینگونه باید بیان داشت. نخست همانگونه که بیان شد شباهتی که سبک بیان و محتوای ابیات با ابیات منقول و بعضا قطعی‌الصدور از اهل بیت(ع) دیده می‌شود و هیچ منافاتی با عقاید تشیع ندارند، دیگر اینکه بعضی از ابیات آن در دیگر منابع (مانند کتاب حاکم جشمی زیدی مذهب و مناقب) وجود دارد، صحت دیگر نسخ مجموعه مانند دیوان ابوطالب و دیوان امام حسین(ع)، وجود اشعاری که علت سروده شدنشان ذکر شده (مانند پاسخ به جسارت عمروعاص یا مروان) یا محتوای آنها اشاره به نسب و اجداد امام(ع) است و همچنین عدم ذکر بسیاری از این اشعار و ابیات در هیچ منبع دیگر، چه با عنوان اشعار امام حسن(ع) و چه به عنوان شعر شاعران دیگر، تمام این ادله در کنار یکدیگر می‌تواند مورد وثوق بودن این دیوان را تأیید کند.