جوان آنلاین: امروزه خانواده‌ها بیش از هر زمان دیگری نیازمند یک محیط تربیتی امن هستند تا فرزندانشان در مسیر صحیح پرورش یابند. یکی از مکان‌هایی که می‌تواند این مسیر را برای نوجوانان و جوانان هموار سازد «مسجد» است؛ مسجدی که به شرط پویایی، فعالیت و رویکرد خانواده محور، نقشی بسیار اثرگذار ایفا می‌کند. مسجد نه تنها پناهگاهی فکری و معنوی است، بلکه بستری برای رشد مهارت‌ها، تقویت اعتماد به نفس و افزایش مشارکت اجتماعی نوجوانان نیز فراهم می‌آورد. تحقق این مهم با همراهی خانواده‌ها و نگاه جدی آنان به مسجد به عنوان خانه دوم فرزندانشان، امکان‌پذیرتر و مؤثرتر خواهد بود. یکی از نمونه‌های موفق چنین مسجدی، مسجد جامع صاحب‌الزمان (عج) در شهرک رسالت منطقه ۱۹ تهران است. در گذشته، آمار بالای آسیب‌های اجتماعی در این محله، خانواده‌ها را به فکر مهاجرت می‌انداخت، اما این وضعیت با نگاه درست و عملکردی هدفمند از سوی مسئولان و عوامل مسجد تغییر کرد و مسیر زندگی بسیاری از نوجوانان دگرگون شد. این مسجد با حضور نیرو‌های جوان و خلاق، برنامه‌های متنوعی از جمله کلاس‌های تقویتی، دوره‌های تابستانی و مراسم‌های دعا برگزار کرد و از این طریق توانست تعداد زیادی از جوانان و نوجوانان محله را به خود جذب کند. این فعالیت‌ها که با نیازسنجی دقیقی طراحی شده بود، به گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌شدند که اغلب به نماز جماعت ختم می‌شدند. برای مثال، برگزاری مسابقه فوتبال پس از دعای ندبه یا پایان کلاس‌ها با شروع اذان. همکاری مسئولان مسجد با مدارس محله نیز بسیار قابل توجه است. دعوت خانواده‌ها از سوی مدیران مدرسه با هدف آشنایی آنان با برنامه‌های مسجد، موجب جلب اعتماد والدین شد و این اقدام کمک شایانی به حضور نوجوانان در فعالیت‌های مسجد و حل مشکلات تربیتی و حتی تحصیلی دانش‌آموزان کرد. نتیجه همه این تلاش‌ها و فعالیت‌ها تغییر نگاه خانواده‌ها به محله و ماندن آنها در همان محل زندگی‌شان شد. با حجت‌الاسلام والمسلمین هشیار خردکیش که مدت ۳۵ سال امام جماعت این مسجد را برعهده داشتند، به گفت‌و‌گو نشستیم. وی معتقد است مسجد تراز و مطلوب از نگاه قرآن و سیره پیامبر (ص) مسجدی است که تنها یک مکان برای عبادت نباشد، بلکه یک مرکز جامع برای تمامی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان باشد. مسجد باید محلی باشد که بر اساس تقوا بنا شود، محور آن عبادت خالصانه خدا باشد، مرکزی برای تجمع و وحدت مسلمانان، کانونی برای آموزش و تعلیم و تربیت و در رسیدگی به امور اجتماعی و حل مشکلات مردم نیز نقشی فعال ایفا کند. چنین مسجدی با وجود سادگی، همواره پاکیزه و آرامش بخش خواهد بود و فضایی برای رشد همه جانبه فردی و اجتماعی مسلمانان فراهم می‌آورد.
مسجد در نگاه بسیاری از خانواده‌ها محلی برای نماز، عبادت و مناجات با خداست. نگاه شما به این دیدگاه چیست و چگونه می‌توان این نگاه را به یک نگاه جامع‌تر تبدیل کرد؟
برای ارتقای نگاه صحیح و اصیل به مسجد، نیازمند آگاهی بخشی، فرهنگ‌سازی و برنامه‌ریزی هدفمند هستیم. این مسیر را می‌توان با تبیین قرآنی و روایی جایگاه و ابعاد جامع مسجد آغاز کرد. جایگاهی که فراتر از محل عبادت، به عنوان محور هدایت، تربیت و رشد جامعه معرفی شده است. ارائه الگو‌های عملی و موفق از مساجدی که توانسته‌اند در این مسیر مؤثر عمل کنند، نقش مهمی در باورپذیری این دیدگاه دارد. همچنین اجرای برنامه‌های متنوع و متناسب با نیاز‌های روز جامعه در مسجد می‌تواند موجب جذب بیشتر اقشار مختلف به‌ویژه جوانان و بانوان شود. لازمه این تحول، ایجاد فضای باز و در دسترس در مسجد است. مسجدی که در طول روز، درهایش به روی مردم گشوده باشد و حضور در آن تنها به زمان نماز محدود نشود. تبدیل نگاه خانواده‌ها از مسجد صرفاً به‌عنوان «محل نماز» به «مرکز جامع زندگی»، نیازمند تلاشی فرهنگی، مستمر و همه‌جانبه است. هدف آن نیست که نقش عبادی مسجد کمرنگ شود، بلکه باید این نقش به عنوان محور و مبنای اصلی، سایر فعالیت‌ها را نیز در بر گیرد و به آنها معنا و برکت بخشد. مسجدی که بتواند چنین جایگاهی را به درستی ایفا کند، بی‌تردید به قلب تپنده جامعه تبدیل خواهد شد و نقش محوری خود را در رشد فردی و اجتماعی بازیابی خواهد کرد.
حال بفرمایید خانواده این کانون مهم تربیتی چگونه می‌تواند کلید موفقی برای ارتباط فرزندان و نسل نو با مساجد باشد؟
اگر خانواده به اهمیت و جایگاه مسجد پی ببرد و خود در این مسیر پیشگام باشد، می‌تواند به بهترین و مؤثرترین شکل، فرزندان و نسل نو را با مسجد پیوند بزند. الگوسازی والدین در عمل، تأثیرگذارترین روش تربیتی است. وقتی فرزندان ببینند پدر و مادر با علاقه و آگاهی در برنامه‌های مسجد شرکت می‌کنند، آنها نیز به مسجد علاقه‌مند می‌شوند. همچنین اگر مسجد به عنوان بخشی از برنامه‌های تفریحی و روزمره خانواده در نظر گرفته شود، حضور در آن برای فرزندان تبدیل به یک عادت دلپذیر خواهد شد. آموزش و تبیین کارکرد‌های جامع مسجد به زبان ساده برای فرزندان، درک آنها از این مکان را عمق می‌بخشد. ارتباط و اعتماد میان خانواده و مسئولان مسجد به ویژه امام جماعت، زمینه ساز مشارکت بیشتر و بهره‌مندی بهتر از ظرفیت‌های مسجد می‌شود. استفاده هوشمندانه از این ظرفیت‌ها برای رشد فکری، معنوی و مهارتی فرزندان، آنها را به مسجد نزدیک‌تر می‌کند. همچنین ایجاد خاطرات مثبت از مسجد در ذهن کودکان و نوجوانان، تأثیری ماندگار بر علاقه‌مندی آنان به این فضا دارد.
در نهایت، موفقیت خانواده در پیوند دادن فرزندان با مسجد در گرو نگاه جامع و کاربردی خانواده به مسجد است. اگر خانواده مسجد را تنها یک مکان عبادی نبیند، بلکه آن را پایگاهی تربیتی، فرهنگی، اجتماعی و حتی تفریحی امن و مفید برای فرزندانش بداند، به طور طبیعی و پایدار، فرزندان نیز به این کانون مهم جذب خواهند شد.
مساجد چگونه می‌توانند از این پتانسیل جذب حداکثری داشته باشند؟
این امر نیازمند یک رویکرد جامع نگر و پویا از سوی متولیان مساجد است. ارتقای فضای فیزیکی و ظاهری مسجد به گونه‌ای که برای اقشار مختلف به‌ویژه جوانان و نوجوانان جذاب باشد، نخستین گام در این مسیر است. برنامه‌ریزی برای فعالیت‌هایی متنوع و متناسب با سنین مختلف نیز می‌تواند نقش مهمی در جذب مخاطبان ایفا کند. تعامل چهره‌به چهره، صمیمی و مستمر با مردم، تولید محتوای جذاب، کاربردی و به‌روز، توانمندسازی فعالان مسجد و فراهم کردن زمینه مشارکت حداکثری مردم به ویژه جوانان، بانوان و خانواده‌ها از دیگر عوامل مؤثر در پویایی مسجد است. همچنین ایجاد فضایی صمیمی، بی‌تکلف و همراه با احترام متقابل، موجب می‌شود افراد با احساس راحتی بیشتری در مسجد حضور یابند. با پیاده‌سازی این رویکرد‌ها مسجد می‌تواند از یک مکان صرفاً عبادی به مرکزی پویا در حوزه‌های اجتماعی، فرهنگی و تربیتی تبدیل شود. جایی که همه اعضای خانواده، از کودک تا بزرگسال، خود را متعلق به آن بدانند و با اشتیاق در برنامه‌هایش حضور یابند. این نگاه، زمینه ساز جذب گسترده خانواده‌ها و احیای نقش اصلی و محوری مسجد در زندگی اجتماعی خواهد بود.
اگر نیاز به پویایی و پیشرفت جوان و نوجوان امروز در مکان‌هایی مثل مساجد و مکان‌های مذهبی تأمین نشود، چه پیامد‌هایی می‌تواند برای خانواده و جامعه داشته باشد؟
در واقع اگر نیاز به پویایی، مشارکت و رشد جوانان و نوجوانان در مکان‌هایی مانند مساجد و مراکز مذهبی تأمین نشود، پیامد‌های جدی و نگران‌کننده‌ای برای خانواده و جامعه به‌دنبال خواهد داشت. این نیاز، یک میل طبیعی و غریزی است و نادیده گرفتن آن خلأ‌هایی ایجاد می‌کند که به‌سرعت با الگو‌ها و جاذبه‌های نامناسب پر می‌شوند. در سطح خانواده، این بی‌توجهی می‌تواند به فاصله گرفتن نسل نو از والدین و ارزش‌های خانوادگی، کاهش نشاط و شادابی در فضای خانه، از دست رفتن فرصت‌های تربیتی مشترک و حتی احساس ناکامی و سردرگمی در والدین منجر شود. در سطح جامعه نیز پیامد‌هایی مانند گسترش خلأ هویتی و معنایی در نسل جوان، افزایش آسیب‌های اجتماعی، ضعف در انتقال ارزش‌های دینی و فرهنگی، انزوای مراکز مذهبی و کاهش تأثیرگذاری آنها، از دست رفتن سرمایه‌های اجتماعی، گرایش برخی نوجوانان به افراط یا تفریط و در نهایت، تضعیف بنیان‌های اخلاقی و معنوی جامعه مشاهده خواهد شد، بنابراین پاسخ‌دادن به این نیاز، نه یک انتخاب اختیاری، بلکه یک ضرورت حیاتی است. ضرورتی که بی‌توجهی به آن هزینه‌های تربیتی، اجتماعی و فرهنگی سنگینی را به دنبال خواهد داشت. تأمین این فضا‌های رشد و مشارکت در مساجد، سرمایه‌گذاری برای آینده‌ای روشن‌تر در سطح خانواده و جامعه است.
مساجد با چه چالش‌هایی روبه‌رو هستند و این چالش‌ها چه موانعی را برای انجام مأموریت آنها ایجاد کرده‌اند؟
مساجد به عنوان ستون‌های هویت دینی و فرهنگی جامعه در روزگار امروز با چالش‌هایی روبه‌رو هستند که مانع تحقق کامل مأموریت تربیتی، فرهنگی و اجتماعی آنها می‌شود. این چالش‌ها ریشه در عوامل مختلفی دارند، از تغییرات اجتماعی و فرهنگی گرفته تا رویکرد‌های مدیریتی و کمبود منابع.
یکی از مهم‌ترین موانع، کهنگی فضای مسجد و عدم جذابیت برنامه‌ها برای نسل امروز است. بسیاری از برنامه‌ها با نیازها و زبان نسل جوان و نوجوان همخوانی ندارند و همین امر باعث فاصله گرفتن این قشر از مسجد می‌شود. ضعف در رویکرد‌های مدیریتی و تبلیغی، نبود نگاه به روز در شیوه جذب و ارتباط‌گیری با مردم، کمبود منابع مالی و نیرو‌های انسانی متخصص و نبود هماهنگی و هم‌افزایی با دیگر نهاد‌های فرهنگی و اجتماعی نیز از دیگر چالش‌های مهم هستند. در کنار همه اینها رشد فرهنگ مصرف‌گرایی و سرگرمی محوری در جامعه، رقابت جدی و ناعادلانه‌ای برای مسجد ایجاد کرده که در صورت نبود برنامه‌ریزی دقیق منجر به حاشیه رفتن این پایگاه اصیل دینی می‌شود. اگر این موانع به‌درستی مدیریت نشوند، پیامد‌هایی مانند انزوای مساجد، کاهش نقش آنها در تربیت نسل آینده و تضعیف هویت دینی و فرهنگی جامعه، دور از انتظار نخواهد بود. درک درست این چالش‌ها، نخستین گام در مسیر احیای نقش محوری مساجد در جامعه امروز است. مسیری که نیازمند راه حل‌های خلاقانه، به‌روز و مبتنی بر مشارکت جمعی است.
در آخر اگر نکته‌ای دارید بفرمایید.
مسجد باید فراتر از محل نماز دیده شود و به عنوان پایگاهی چند بعدی فرهنگی، اجتماعی و تربیتی بازتعریف شود. برای اثربخشی بیشتر لازم است مساجد با تحولات اجتماعی همراه شوند بدون کنار گذاشتن ارزش‌های اصیل، بلکه با به‌کارگیری زبان و روش‌های نو مانند تکنولوژی، محتوای جذاب و رویکرد‌های علمی.
جوانان و نوجوانان باید در محور برنامه ریزی‌ها قرار گیرند با توجه به نیازها، علایق و سبک زندگی‌شان. موفقیت مسجد در گرو جذابیت فضا و توانایی ایجاد ارتباط عاطفی و فکری با مخاطب است. در واقع متولیان مساجد باید بتوانند فضای تعامل مبتنی بر همدلی و همفکری با مخاطبان را ایجاد کنند و مسجد با همکاری اهل محل اداره شود. برای این تحول، نیاز به تیم‌های خلاق، تخصصی و متنوع است که حتی می‌توان از افراد بیرون از هیئت امنا بهره گرفت. همچنین مساجد باید از انزوا خارج شوند و با نهاد‌هایی مثل مدارس، دانشگاه‌ها و شهرداری‌ها همکاری کنند. در کنار اینها استفاده از ظرفیت‌های بالفعل و نهفته مساجد اعم از فیزیکی، انسانی یا مالی و نگرش سیستمی و استراتژیک، شرط لازم برای تحول پایدار است. این تحول به نفع نسل جوان و کل جامعه خواهد بود.