به گزارش خبرنگار موسیقی ایرنا، ارکستر سمفونیک تهران از مجموعه‌های تحت پوشش بنیاد فرهنگی هنری رودکی در سال‌های اخیر با فراز و نشیب‌های مختلفی روبه رو بوده و با رهبران دائم و میهمان کنسرت‌هایی را برگزار کرده است، نصیر حیدریان اسفندماه سال گذشته با صدور حکمی از سوی محمد اله‌یاری فومنی مدیرعامل بنیاد رودکی به عنوان رهبر ارکستر سمفونیک تهران در سال ۱۴۰۴ منصوب شد.
تمرینات این ارکستر براساس تصمیم شورای هنری ارکسترهای بنیاد رودکی، پس از پایان ایام سوگواری شهادت حضرت اباعبدالله الحسین (ع) در تالارهای زیرمجموعه بنیاد رودکی از سر گرفته شد و کنسرت این ارکستر قرار است همزمان با ماه صفر سه‌شنبه و چهارشنبه (۲۸ و ۲۹ مردادماه) ساعت ۱۹:۳۰ با اوراتوریو «نامیرا» به آهنگسازی بهزاد عبدی و رهبری نصیر حیدریان و همراهی ۱۳۰ نوازنده و هنرمند در تالار وحدت به روی صحنه برود که با توجه به استقبال مخاطبان تمام بلیت‌های این کنسرت به فروش رسیده است.
تعاریف متعددی درباره واژه اوراتوریو مطرح شده است؛ اوراتوریو یک ساخته موسیقایی بزرگ برای اجرا به وسیله ارکستر، گروه کُر و تکنوازان است. متن اوراتوریو غالباً بر مبنای متون کتاب مقدس است و روایت لازم برای حرکت از صحنه‌ای به صحنه دیگر، به وسیله صداهای گوناگونی تأمین می‌شود که زمینه را برای قطعه‌های آوازی و گروه کُر فراهم می‌کنند. همچنین در تعریفی دیگر اوراتوریو موسیقی نمایشی بر روی متن‌های مذهبی بدون نمایش اپراگونه است که پارتیتور آن برای ارکستر، کُر، و تک خوان‌ها نوشته شده باشد.
«نامیرا» اجرایی است که با بهره‌گیری از قالب اوراتوریو و ارکستراسیون برای ارکستر، گروه کُر و گروه خوانندگان، به روایت موسیقایی آزادگی و جاودانگی عاشورا می‌پردازد. در این اجرا خوانندگان؛ وحید تاج، حسین علیشاپور، مجتبی عسگری، هادی فیض‌آبادی و محمود صالحی حضور دارند که هر یک نقش‌خوان یکی از شخصیت‌های واقعه عاشورا هستند، بازیگران تئاتر؛ بهناز نادری، حسین میرزاییان و محسن زرآبادی‌پور نیز در کنار خوانندگان، نقش‌آفرینی شخصیت‌های کربلا را در این اوراتوریو برعهده دارند.
این اجرا، تولید مشترک بنیاد رودکی و مرکز موسیقی مأوا (مرکز موسیقی انقلاب اسلامی) است که با مشارکت مؤسسه کمک به توسعه فرهنگ و هنر و صندوق اعتباری هنر برگزار می‌شود. در جریان تمرین اوراتوریو «نامیرا» با آهنگساز، رهبر ارکستر و دو هنرمند این اثر گفت و گو کرده‌ایم که در ادامه می‌آید.
روایت جاودانگی
بهزاد عبدی آهنگساز اوراتوریو «نامیرا» درباره معنای این واژه، ترجمه و انتقال آن در قالب موسیقی به مخاطبان اظهارداشت: این واژه زمانی ترجمه خواهد شد که بتوانم با ارکستراسیون و موسیقی مفهوم آن را بیان کنم البته هر اثری ممکن است، هر عنوانی داشته باشد، وقتی که نامی را بر پدیده‌ای اطلاق می‌کنیم، اثر به همان شکل شناخته می‌شود.
وی گفت: ماجرای موسیقی به شعر و مفهوم شاعرانه که وجود دارد، برمی‌گردد، «نامیرا» برگرفته از مفهوم «کُلُّ یَومٍ عاشورا و کُلُّ أرضٍ کَربَلا» است و این مفهوم در ذات خود هیچ وقت مرگی نخواهد داشت. در این اثر از مثنوی «نیر تبریزی» (میرزا محمدتقی مامقانی یا میرزا محمدتقی حجة الاسلام، متخلص به «نیر» و مشهور به «نیر تبریزی») یکی از شاعران دوره قاجار بهره بردم، نیر تبریزی، مثنوی در ۱۰ بخش با مضمون واقعه کربلا دارد که براساس آن اوراتوریو نوشتم، قصد داشتیم این اثر را به صورت اُپرا اجرا کنیم که به دلیل کمبود زمان، در قالب اوراتوریو اجرا خواهد شد.
عبدی درباره انتخاب خوانندگان در «نامیرا» بیان کرد: براساس شناختی که از ویژگی‌های صدا و توانایی‌های خوانندگان داشتم، آنان را انتخاب کردم، چه بسا خوانندگان دیگری هم چنین توانایی‌هایی دارند اما شناختی از آنان ندارم. به این گونه نبود که نقشی را برای خواننده خاصی بنویسم بلکه نقش‌هایی را برای شخصیت‌های واقعه کربلا همچون امام حسین(ع)، حضرت عباس (ع)، علی اکبر (ع) نوشتم و بعد از بررسی به این نتیجه رسیدم که نقش امام حسین(ع) را آقای علیشاپور و نقش حضرت ابوالفضل(ع) را آقای عسکری می‌توانند بخوانند، این‌ها خوانندکانی هستند که صدایشان را می‌شناسم اگر خواننده‌های دیگری بودند که شناختی از آنان داشتم، شاید از آن خوانندگان بهره می‌گرفتم.
این آهنگساز درباره چرایی انتخاب قالب اوراتوریو برای کنسرت «نامیرا» خاطرنشان کرد: اوراتوریو، اُپرایی است که به صورت کنسرت اجرا می‌شود همچون اوراتوریو حضرت مسیح که هندل ساخته است، «نامیرا» هم در این حوزه قرار می‌گیرد، اوراتوریو روایتی از یک داستان است که به صورت موسیقایی بیان می‌شود و اگر این روایت بر روی صحنه برود بدون شک به اُپرا تبدیل می‌شود.
وی درباره نگاه خود به تعزیه و انتقال مفاهیم عاشورا به مخاطب امروز گفت: اُپرای «عاشورا» را سال ۱۳۸۷ به نویسندگی و کارگردانی بهروز غریب‌پور ساختم، نگاه من به تعزیه، نگاهی به اُپرای ملی است، در این اُپرا همیشه نقش‌های مثبت، نقش‌های اولیاخوان هستند که آواز می‌خوانند و نقش‌های منفی یا اشقیاخوان، اشتلم‌خوانی می‌کنند که در «نامیرا» هم سعی کردم این ویژگی‌ها را رعایت بکنم و بر مبنای تعزیه پیش بروم.
عبدی درباره تبدیل صداهای متعدد به صدای واحد در «نامیرا» گفت: هر آهنگسازی باید این کار را بکند که صداهای جدا را تبدیل به یک خط، ملودی و اثر واحد بکند، قطعات براساس داستان کربلاست، روایتی از شب عاشورا، واقعه کربلا، یاران امام حسین (ع)؛ حضرت حر، حضرت علی اکبر، علی اصغر، شهادت آنان و کاروان حضرت زینب (س) است که به صورت ارکستر و رسیتاتیو (گفت‌آواز) اجرا می‌شود.
ساخت آثار آیینی توسط آهنگسازان برجسته
نصیر حیدریان رهبر ارکستر سمفونیک تهران درباره رهبری اوراتوریو «نامیرا» به خبرنگار ایرنا اظهارداشت: امسال ارکستر سمفونیک پس از کنسرت میدان آزادی، نخستین تجربه اجرای آیینی خود را در پیش دارد که اوراتوریوم و مرثیه‌ای برای عاشورا برگرفته از مثنوی نیر تبریزی با آهنگسازی بهزاد عبدی است و حدود ۹۰ دقیقه بدون وقفه به روی صحنه خواهد رفت و تجربه خوبی محسوب می‌شود.
وی گفت: در تمامی کشورهای دنیا هم شاهد اجرای کنسرت‌ها و آثار موسیقایی آیینی هستیم و این آثار پرشمار هستند. باخ، بتهوون، موتزارت از آهنگسازان برجسته جهان آثار آیینی را ساختند، به عنوان مثال باخ حدود ۴۰۰ قطعه و اثر آیینی دارد که پاسیون سنت متیو، مس در سی مینور و مانیسپاسیون از آثار معروف او هستند، رکوئیم‌های موتسارت نمونه‌های دیگری از این آثار هستند که هر ساله اجرا می‌شوند و مورد استقبال مخاطبان هم قرار می‌گیرند. رهبری بعضی از این آثار را در اتریش برعهده داشتم.
حیدریان درباره انتخاب خوانندگان اوراتوریو «نامیرا» بیان کرد: انتخاب خوانندگان توسط آقای عبدی و آقای ستایشگر (معاون آفرینش های فرهنگی هنری) انجام شده است. در این اثر، سه بازیگر نیز به عنوان نقش‌خوان حضور دارند که آثار را به خوبی اجرا می‌کنند. برای اجرای اوراتوریو تعداد اعضای ارکستر ۷۵ نفر است، ترکیب سازها در این کنسرت کامل است و نوازندگان سازهای ویولن، ویولا، ویولنسل، کنترباس، سازهای بادی برنجی، سازهای بادی چوبی، سازهای کوبه‌ای و هارپ در کنار گروه کُر و خوانندگان هنرنمایی می‌کنند.
حیدریان وضعیت ارکستر سمفونیک تهران را مناسب ارزیابی کرد و گفت: تمرینات ارکستر به خوبی پیش می‌رود و تا اسفندماه اجراهای ارکستر تعیین شده و قرار است از رهبران میهمان برای اجراها بهره‌مند شویم. امیدواریم ارکستر سمفونیک تهران بتواند اجراهایی را در سایر استان‌ها داشته باشند تا مخاطبان در این استان‌ها از برنامه‌ها و آثار ارکستر سمفونیک تهران بهره‌مند شوند.
ویژگی‌هایی نقش‌خوانی شخصیت امام حسین (ع)
حسین علیشاپور خواننده موسیقی سنتی که پیش از این با کنسرت «گلگون» ارکستر موسیقی ملی ایران به روی صحنه رفته بود، درباره همراهی با ارکستر سمفونیک تهران و اجرای اوراتوریو «نامیرا» به خبرنگار ایرنا اظهارداشت: در این اجرا از این لحاظ که اوراتوریو و شبه اُپراست و نقش‌آفرینی در آن وجود ندارد، تصویر و ارایه بازی در خوانندگی مهم است و سختی‌های خاص خود را دارد، چنین کاری حداقل نیازمند دو ماه تمرین است، به دلیل کمبود زمان، شرایط به گونه‌ای بود که باید کار سریع‌تر انجام می‌شد، با این وجود تجربه خوبی است.
وی افزود: پیش از این با آقای عبدی در اُپراهای مولوی و حافظ همکاری داشتم که این آثار در استودیو ضبط شده بود اما «نامیرا» اجرای زنده است، خوشبختانه تیم، تیم خوب و قوی است و امیدواریم که کار به خوبی پیش برود.
علیشاپور با اشاره به اینکه در اوراتوریو «نامیرا» نقش‌خوان شخصیت امام حسین (ع) است، بیان کرد: پیش از این چنین تجربه‌ای نداشتم، تجمیع میان ویژگی‌های بزرگ‌منشی امام حسین (ع) و مظلومیتی ایشان، برای خواننده دشوار است، دو راه در این زمینه در پیش داشتم یا اینکه این شخصیت را بسازم یا اینکه به صورت عادی کار خوانندگی را انجام دهم، قاعدتا نمی‌خواهم یک کار خوانندگی عادی باشد، می‌خواهم وجوه دراماتیک شخصیت حفظ شود، پس باید ویژگی‌های حماسی، بزرگ‌منشی و مظلومیت را در خوانندگی تعریف کرده و به صورت آوازی اجرا کنم، یک مقدار کار سخت می‌شود.
این خواننده درباره وجود ظرفیت‌های قابل توجه برای اجرای کنسرت‌هایی آیینی بیان کرد: نه فقط در مورد موسیقی آیینی بلکه در مورد موسیقی مرتبط با حماسه‌های ایرانی و داستان‌های ایرانی هم ظرفیت‌های بسیاری وجود دارد، به عنوان مثال هر کدام از داستان‌های شاهنامه فردوسی همچون سیاوش، رستم و سهراب، رستم و اسفندیار، ظرفیت‌های قابل توجهی دارند و می‌توانند دستمایه آثار حماسی قرار بگیرند، در حوزه مسائل آیینی هم همین طور، در این حوزه باید از کلیشه‌ها فاصله بگیریم. همه چیز در این حوزه کلیشه‌ای شده و «نامیرا» فاصله گرفتن از آن کلیشه‌هاست.
علیشاپور با اشاره به اینکه باید بازنمایی و تعریف جدیدی از واقعه عاشورا برای نسل جدید انجام شود، گفت: علاوه بر این، موضوع‌ها در این حوزه باید ارزشمندتر و فاخرتر شوند، هر چند که ما باید کاری را برای مخاطب عام هم اجرا کنیم اما مطمئنا چنین آثاری می‌توانند مخاطب عام را هم راضی کنند.
تعامل هنرمندان تئاتر و خوانندگان در «نامیرا»
حسین میرزاییان بازیگر تئاتر این روزها در نمایش «باخ» به نویسندگی و کارگردانی بهزاد عبدی نقش‌آفرینی می‌کند و برای نخستین بار در کنسرت آیینی حضور دارد، وی درباره این تجربه به خبرنگار ایرنا اظهارداشت: تاکنون چنین تجربه‌ای نداشتم که با کنسرت آیینی و رهبر ارکستر همکاری کنم و آزمون و تجربه بسیار شیرین، جذاب و متفاوتی برایم است که پس از اجرای نمایش‌های کمدی و اجتماعی توانستم در اوراتوریو «نامیرا» حضور داشته باشم، در این اثر مخالف‌خوانی و اشتلم‌خوانی می‌کنم و صفحه جدیدی در دفتر کارهای هنری من است و امیدوارم مخاطبان از این اثر بهره‌مند شوند.
وی که نقش‌خوان شخصیت عمربن سعد را در اوراتوریو «نامیرا» برعهده دارد، درباره این شخصیت گفت: این شخصیت بیشتر دکلماتور است و در کنار سایر خوانندگان و هنرمندان دکلمه می‌کنم، چالش جدیدی است که در این نقش تنها با عنصری به نام «صدا» می‌توانم احساس و شقاوت عمربن سعد را منتقل کنم. ضمن اینکه با توجه به پیشینه تعزیه و افراد مخالف‌خوان و موافق‌خوان می‌بینیم تمام افرادی که مخالف می‌خواندند، ویژگی‌هایی را داشتند که مهمترین آن داشتن صدای رسا بود، خوشبختانه با توجه به اجراهای متعددی که در پیش داشتم، توانستم صدایم را به گونه‌ای حفظ کنم که دچار گرفتگی نشود و بتوانم نقش‌خوانی خوبی داشته باشم.
این هنرمند درباره راهکارهای خود برای نزدیک شدن به شخصیت عمربن سعد افزود: برای ایفای یک نقش ابتدا، شناسنامه درست می‌کنیم، برخی از نقش‌ها زاییده ذهن نویسنده است و برخی از شخصیت‌ها همچون عمربن سعد در تاریخ وجود دارتذ، این شخصیت، چهره منفوری در میان مسلمانان و همه آزادی‌خواهان است، اطلاعات مختصری از عمر سعد داشتم و وقتی این اطلاعات را در کنار اشعار نیر تبریزی قرار دادم، دریافتم که این شاعر به خوبی عمربن سعد ویژگی‌ها، شقاوت و اقدامات او را توصیف و بیان کرده است، با کمک این داده‌ها توانستم شخصیت عمر را برای خودم تعریف کنم و خوانشگر این نقش باشم.
میرزاییان با اشاره به استقبال قابل توجه مخاطبان از «نامیرا» و اتمام بلیت‌های این اورتوریو بیان کرد: شایسته است که در سال چنین اجراهایی داشته باشیم و چقدر خوب است که هنرمندان تئاتر در کنار هنرمندان موسیقی حضور پیدا کرده و اثری را اجرا می‌کنند، این تعامل بسیار ارزشمند است، البته در سال‌های اخیر آثاری صورت کنسرت نمایش اجرا می‌شوند اما با این آثار حق مطلب ادا نمی‌شود، این تعامل میان هنرمندان تئاتر و موسیقی باید بیشتر شود، اگر خوب کار کنیم، می‌توانیم مفاهیم و موضوع‌ها را خوب منتقل کنیم و مخاطبان بیشتری را جذب کنیم.
ارکستر سمفونیک تهران سال ۱۳۱۲ توسط غلامحسین مین‌باشیان تشکیل شد و پرویز محمود سال ۱۳۲۴ آن را به شکل کنونی پایه‌گذاری کرد. دوران طلایی این ارکستر در سال‌های ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۷ و به رهبری فرهاد مشکوة سپری شد، این ارکستر اکنون تحت پوشش بنیاد فرهنگی هنری رودکی فعالیت می‌کند.
نخستین کنسرت ارکستر سمفونیک تهران امسال با عنوان «رنگواره‌ها» و اجرای قطعاتی از آهنگسازان شهیر قرن نوزدهم و بیستم میلادی؛ یوهان اشتراوس، فرانتس شوبرت، میخائیل گلینکا، گابریل فوره، بلا بارتوک و قطعه «خلیج فارس» به آهنگسازی مهدی کلانتری ۲۷فروردین در تالار وحدت برگزار شد.
دومین کنسرت این ارکستر براساس امضای تفاهم‌نامه میان بنیاد فرهنگی هنری رودکی، اداره کل فرهنگ و ارشاد استان لرستان و شهرداری خرم‌آباد به اجرای سمفونی «فلک‌الافلاک» اختصاص داشت، این کنسرت برای نخستین بار یکم خردادماه همزمان با روز ملی لرستان در محوطه قلعه تاریخی فلک‌الافلاک در خرم‌آباد و چهارم خردادماه در تالار وحدت تهرن به روی صحنه رفت.
همچنین سومین کنسرت ارکستر سمفونیک تهران پنجم تیرماه به رهبری نصیر حیدریان، خوانندگی محمدرضا صفی و همراهی ۵۷ نوازنده با هدف تجلیل از ایستادگی، همبستگی و به پاس رشادت ملی، شهدا و افتخار به سربازان وطن در جنگ تحمیلی ۱۲ روزه رژیم صهیونیستی علیه کشورمان در محوطه برج آزادی برگزار شد.