سرویس هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): «دانشنامه جهانی نمایش عروسکی» یکی از جامع‌ترین و مهم‌ترین منابع تخصصی در حوزه نمایش عروسکی در سطح جهان است که با نگاهی علمی و نظام‌مند به بررسی تاریخ، تکنیک‌ها، نظریه‌ها و جریان‌های متعدد این شاخه هنری می‌پردازد. انتشار نسخه فارسی این دانشنامه، گامی مهم در دسترسی پژوهشگران و هنرمندان فارسی‌زبان به منابع معتبر بین‌المللی است که می‌تواند فضای نمایش عروسکی در ایران و دیگر کشورهای فارسی‌زبان را دگرگون کند. غزل اسکندرنژاد، سرویراستار علمی و ادبی و همچنین یکی از مترجمان این اثر، سال‌ها تلاش و پژوهش را پشت این پروژه می‌بیند؛ تلاشی که با همکاری جمعی از متخصصان و با حمایت مرکز هنرهای نمایشی به ثمر نشست. در این گفت‌وگو، اسکندرنژاد درباره اهمیت دانشنامه، چالش‌های ترجمه و نقش آن در توسعه پژوهش‌ها و هنر نمایش عروسکی در ایران سخن می‌گوید.
مخاطب اصلی دانشنامه جهانی نمایش عروسکی چه کسانی هستند؟ آیا تنها پژوهشگران تخصصی را شامل می‌شود یا هنرمندان اجراگر نیز می‌توانند از آن بهره ببرند؟
مخاطب دانشنامه، هم پژوهشگرانی هستند که به‌طور نظری یا تاریخی به بررسی تئاتر عروسکی می‌پردازند، و هم هنرمندانی که در خلق آثار نمایشی فعالیت دارند. به بیان دیگر، اثر هم بُعد پژوهشی و نظری دارد و هم کاربردی است. علاوه بر این، برایم مهم بوده که مخاطب عمومی با علاقه به نمایش عروسکی نیز بتواند با این دانشنامه ارتباط برقرار کند. در ترجمه تلاش شده اصطلاحات تخصصی به نحوی توضیح داده شوند که حتی خواننده ناآشنا هم بتواند با کمی تعمق، مطالب را درک کند. بنابراین، متن نه‌تنها برای اهل‌فن بلکه برای علاقه‌مندان تازه‌وارد به این عرصه هم قابل استفاده است.
درباره دشواری‌های ترجمه این دانشنامه و روند انجام آن توضیح دهید. این مسیر چه زمانی آغاز شد و چه مراحلی را طی کرد؟
انتشار ترجمه دانشنامه جهانی نمایش عروسکی رویایی چند ساله بود. برای نخستین بار در بهار ۱۳۹۸ ایده ترجمه آن مطرح شد، اما آن زمان این پروژه بسیار دشوار و حتی غیرممکن به نظر می‌رسید، به‌طوری‌که حتی صحبت‌کردن درباره آن هم به تعویق می‌افتاد. راهی طولانی در پیش بود، اما به تدریج، کار آغاز شد و به‌مرور زمینه‌های لازم فراهم آمد. با پیوستن انتشارات نمایش به این پروژه، امکان شکل‌گیری تیمی فراهم شد که بتواند بخشی از بار سنگین آن را به دوش بکشد. این پروژه بدون حضور گروه مترجمان، مدیران اجرایی، طراحان و حامی مالی ممکن نبود. ترجمه مداخل توسط گروه مترجمان در طی پنج سال انجام شد و سپس بازخوانی و ویرایش تخصصی و ادبی توسط من صورت گرفت. بخش‌های مختلفی چون ارجاع‌دهی و پانوشت، بررسی و تطبیق ترجمه‌ها با مقالات مبدا، بازبینی واژگان و اصطلاحات به دقت انجام شد. همچنین در طول پروژه، با چالش‌های متعددی ازجمله ناهماهنگی برخی اصطلاحات، دشواری در انتخاب معادل‌های فارسی دقیق، عدم وجود پیشینه کافی در برخی حوزه‌های تخصصی تئاتر عروسکی در ایران، و تطبیق دادن مطالب با بافت فرهنگی و هنری کشور روبه‌رو بودیم. کار از سال ۱۳۹۸ آغاز شد و مراحل گوناگونی از کسب مجوز، تهیه منابع، ترجمه، ویرایش، طراحی و نهایتاً چاپ را در طی حدود پنج سال پیمودیم.
این دانشنامه تا چه اندازه جامع است؟ آیا صرفاً یک مجموعه تعاریف است یا مطالب آن شامل تحلیل‌های تاریخی و فرهنگی نیز می‌شود؟
این دانشنامه صرفاً یک اثر توصیفی نیست. در واقع، با اثری تحلیلی و گاه انتقادی روبه‌رو هستیم که در آن مقالات به‌طور دقیق به بررسی جنبه‌های گوناگون نمایش عروسکی از منظر تاریخی، فرهنگی، زیبایی‌شناسی و اجرایی پرداخته‌اند. مثلاً در برخی مدخل‌ها، روند تاریخی نمایش عروسکی در کشورهای مختلف واکاوی شده و تأثیر سیاست، مذهب، فرهنگ بومی و حتی استعمار بر شکل‌گیری یا تضعیف گونه‌های نمایشی بررسی شده است. در عین حال، برخی مدخل‌ها هم به تکنیک‌ها، شیوه‌ها، سبک‌ها و مکاتب تئاتر عروسکی می‌پردازند. بنابراین، با اثری روبه‌رو هستیم که هم دیدگاه توصیفی دارد و هم تحلیلی. چنین رویکردی موجب می‌شود مخاطب با تصویری زنده و پویاتر از نمایش عروسکی مواجه شود، نه صرفاً با مجموعه‌ای از تعاریف خشک و بی‌جان.
جایگاه تئاتر عروسکی ایران در این دانشنامه چگونه بازتاب یافته است؟
در دانشنامه جهانی نمایش عروسکی، مداخلی مختص ایران وجود دارند که به قلم محققان ایرانی نوشته شده و جایگاه تئاتر عروسکی ایران را مورد بررسی قرار داده‌اند. البته این مقالات تا حدی کوتاه، گذرا و مروری با تاریخ و ظرفیت‌های نمایش عروسکی در ایران برخورد کرده‌اند و بیشتر به نمایش‌های آیینی و سنتی پرداخته‌اند. درواقع، تحولات معاصر و جریان‌های نوظهور در تئاتر عروسکی ایران کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند.
به نظر شما این دانشنامه چه تأثیری می‌تواند در فضای دانشگاهی و آموزشی ایران داشته باشد؟
این دانشنامه می‌تواند مرجع بسیار مناسبی برای دانشجویان، استادان، محققان و هنرمندان تئاتر باشد. در حال حاضر، منابع جامع و تحلیلی درباره نمایش عروسکی به زبان فارسی بسیار اندک است و بسیاری از علاقه‌مندان یا پژوهشگران این حوزه برای دسترسی به اطلاعات معتبر با دشواری مواجه‌اند. این اثر می‌تواند تا حد زیادی این خلأ را پر کند. در حوزه آموزش، دانشنامه می‌تواند به‌عنوان منبع درسی و یا مرجع پژوهشی مورد استفاده قرار گیرد. همچنین برای کسانی که قصد دارند پروژه‌های اجرایی در تئاتر عروسکی انجام دهند، این اثر می‌تواند الهام‌بخش باشد و زمینه آشنایی با سبک‌ها و شیوه‌های جهانی را فراهم آورد.
آیا این دانشنامه دربردارنده تصاویر، نمودار یا مستندات دیداری نیز هست یا صرفاً متنی است؟
در نسخه اصلی دانشنامه، تصاویر متعددی وجود داشته است که در نسخۀ فارسی هم منتشر شده‌اند. خانم کارن اسمیت، رئیس یونیمای جهانی، به درخواست من تمام عکس‌ها را با کیفیت مطلوب چاپ برایم ارسال کردند که در نسخۀ موجود فارسی منتشر شدند. علاوه‌براین برای درک دقیق‌تر برخی از مفاهیم و مطالب، عکس‌هایی را نیز خودم به کتاب افزوده‌ام تا توضیحات مداخل دقیق‌تر درک شوند.
فرایند انتخاب واژگان تخصصی در ترجمه چگونه انجام شد؟ آیا معادل‌سازی خاصی در این زمینه صورت گرفت؟
انتخاب واژگان تخصصی یکی از چالش‌برانگیزترین بخش‌های ترجمه بود. در بسیاری از موارد، معادل مشخص یا تثبیت‌شده‌ای برای برخی اصطلاحات تئاتر عروسکی در زبان فارسی وجود نداشت. برای همین، در تیم ترجمه و در زمان بازخوانی و ویرایش، جلساتی برای بررسی دقیق واژگان برگزار شد. در برخی موارد از واژگان تثبیت‌شده در متون دانشگاهی استفاده شد و در برخی موارد، معادل‌سازی جدیدی صورت گرفت. علاوه بر این، در مواردی که معادل دقیق وجود نداشت، توضیحاتی در پانوشت آورده شد تا خواننده بتواند درک روشن‌تری از واژه مورد نظر داشته باشد. هدف این بود که زبان ترجمه هم از نظر تخصصی دقیق باشد و هم از نظر زبانی روان و قابل‌فهم برای خواننده فارسی‌زبان.
آیا طرح یا برنامه‌ای برای استفاده از این ترجمه در آموزش‌های رسمی و دانشگاهی دارید؟
یکی از اهداف اصلی این پروژه، فراهم آوردن یک مرجع قابل‌اعتماد برای فضای دانشگاهی و آموزشی بود. به همین دلیل، امیدوارم نسخه‌هایی از دانشنامه به دانشگاه‌ها، مراکز آموزشی، استادان و کتابخانه‌ها ارسال شود تا دسترسی به این منبع علمی آسان‌تر شود. همچنین در نظر گرفته شده تا در دوره‌های آموزشی و کارگاه‌های تئاتر عروسکی، به این کتاب ارجاع داده شود. برخی از مدخل‌های دانشنامه قابلیت آن را دارند که به‌صورت مستقل به‌عنوان موضوع پایان‌نامه یا پژوهش دانشگاهی مورد استفاده قرار گیرند. امیدوارم که این اثر بتواند جریان جدیدی در آموزش و پژوهش تئاتر عروسکی در کشور ایجاد کند.
∎