محمدرضا مهراندیش در یادداشتی نوشت: این آیین، علاوه بر جنبه های دینی و عبادی، در دو دهه اخیر به رویدادی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی با ابعاد فراملی تبدیل شده است. به این دلیل می شود با رویکردی تاریخی و جامعه‌شناختی، به بررسی جایگاه اربعین و تحولات آن در دو دهه اخیر، به‌ویژه در بستر همگرایی جهان تشیع و به شکلی خاص شیعیان ایران و عراق پرداخت.
اربعین، یادآور واقعه کربلا و مفاهیم کلیدی چون ایثار، شهادت، عدالت‌خواهی، ایستادگی در برابر ظلم و پاسداشت منزلت و کرامت انسانی است. در روایات شیعی، زیارت اربعین از نشانه‌های ایمان دانسته شده است (شیخ طوسی، مصباح المتهجد، قرن ۵ هجری). این جایگاه روایی، اربعین را از یک مراسم یادبود تاریخی به آیینی با عمق معنوی و هویتی گسترده ارتقا داده است.
نخستین زیارت اربعین در تاریخ به حضور جابر بن عبدالله انصاری و کاروان بازماندگان کربلا بر مزار امام حسین(ع) نسبت داده شده است. با وجود فشار حکومت‌های اموی و عباسی، این سنت در قرون میانی اسلام حفظ شد و به نمادی از ایستادگی فرهنگی بدل گردید. در دوران صفویه، اربعین جایگاه نهادینه ای یافت و آیین‌های مرتبط با آن به شکل سازمان‌یافته برگزار شد.
در مقایسه ای تطبیقی، می‌توان گفت که اربعین در جهان تشیع کارکردی مشابه «زیارت‌های بزرگ» در دیگر ادیان دارد، اما با ویژگی خاص خود و تأکید بر مفاهیمی چون شهادت، عدالت‌خواهی و مشارکت داوطلبانه میلیون‌ها نفر.
برخلاف برخی آیین‌های مذهبی که بیشتر جنبه فردی یا تشریفاتی دارند، اربعین یک کنش و آیین جمعی زنده و پویاست که هم در سطح معنوی و هم در عرصه اجتماعی و سیاسی اثرگذار است. این ترکیب از معنویت، هویت و کنش اجتماعی، اربعین را به یکی از ستون‌های ماندگار حافظه و پویایی جامعه شیعی تبدیل کرده است.
در دو دهه اخیر، اربعین از یک آیین مذهبی منطقه‌ای به بزرگ‌ترین گردهمایی انسانی جهان تبدیل شده است. زائران اربعین در سال‌های اخیر حدود ۲۰ تا ۲۵ میلیون نفر تخمین زده شده اند.
عوامل مؤثر در این گردهمایی شکوهمند سالانه عبارت‌اند از:
۱. پایان محدودیت‌های سیاسی پس از سقوط صدام حسین، دیکتاتور عراق در سال ۲۰۰۳، که امکان برگزاری آزاد مراسم اربعین برای مردم فراهم شد. در دوران حکومت صدام حسین، برگزاری مراسم اربعین و به‌ویژه پیاده‌روی به کربلا ممنوع و به‌شدت سرکوب می‌شد. پس از سقوط رژیم بعث، این محدودیت‌ها از میان رفت و مردم عراق و کشورهای شیعی‌نشین توانستند آزادانه در این آیین شرکت کنند. همین تغییر ناگهانی، شور و عطش نهفته سال‌ها را آزاد کرد.
۲. گسترش رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی که اربعین را به یک رخداد جهانی معرفی کرد. توسعه ارتباطات و فراهم شدن امکان جابه‌جایی، به پیدایش «پیاده‌روی اربعین» به‌عنوان یک حرکت جمعی و فراملی انجامید؛ پدیده‌ای که نه‌فقط جنبه زیارتی، بلکه بُعد نمادین و رسانه‌ای آن نیز بسیار برجسته شده است. در واقع گزارش‌ها، تصاویر و فیلم‌های پیاده‌روی اربعین از طریق تلویزیون‌های ماهواره‌ای و شبکه‌های اجتماعی به‌سرعت منتشر شد. این امر باعث شد اربعین از یک آیین محلی و منطقه‌ای به یک رخداد جهانی شناخته‌شده تبدیل شود و هر سال زائران بیشتری از نقاط دورتر جذب آن شوند.
۳. فرهنگ مواکب و خدمات عاشقانه، نمونه‌ای منحصر به‌فرد از همبستگی مذهبی و اجتماعی ایجاد کرد و در بعد فرهنگی ـ اجتماعی، اربعین به یکی از بزرگ‌ترین تجمعات انسانی جهان بدل شد. میلیون‌ها زائر از نقاط مختلف عراق، ایران و سایر کشورها با پای پیاده یا توسط وسایل حمل‌ونقل راهی کربلا می‌شوند تا در این همایش عظیم دینی شرکت کنند. این پدیده، جلوه‌ای کم‌نظیر از همبستگی و همدلی را به نمایش می‌گذارد؛ جایی که مرزهای قومی، ملی و زبانی کمرنگ می‌شود و یک هویت مشترک شیعی، و حتی فراتر از آن، هویت عدالت‌طلبانه جهانی برجسته می‌گردد.
میزبانی مردم عراق از زائران اربعین (با غذا، آب، محل استراحت و خدمات بهداشتی و درمانی رایگان) جلوه‌ای بی‌نظیر از مهمان‌نوازی جمعی ایجاد کرده که خود به جاذبه این سفر افزوده است. این فرهنگ خدمت‌رسانی بدون چشم‌داشت، حس تعلق و امنیت روانی زائران را تقویت کرده است.
۴. ابعاد فراملی و گفتمان مقاومت منطقه ای در خاورمیانه و جهان اسلام که پیام عاشورا را در سطح بین‌المللی برجسته ساخت.
۵. همگرایی سیاسی و اجتماعی ایران و عراق، که نقش مهمی در باشکوه برگزار شدن مراسم اربعین داشته است. همین روابط نزدیک دو کشور در دو دهه اخیر، نقشی کلیدی در گسترش و امنیت مراسم اربعین داشته و مواردی مانند تسهیل صدور روادید و گشایش گذرگاه‌های مرزی، همکاری امنیتی مشترک برای حفاظت از مسیرهای زیارتی، سرمایه‌گذاری زیرساختی مشترک در حمل‌ونقل، اسکان و خدمات بهداشتی و درمانی عواملی بوده که موجب افزایش میلیونی زائران ایرانی شده است.
همانگونه که اشاره شد، در سال‌های اخیر اربعین به عنوان یک گردهمایی مذهبی به رویدادی فراملی بدل گردیده و همچنین نمادی از همگرایی، همبستگی و تقویت روابط ملت‌های مسلمان شده و نقش مهمی در حفظ هویت شیعی، گسترش انسجام منطقه‌ای و تقویت گفتمان اقتدار و مقاومت ایفا می‌کند.
انتهای پیام/