سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - اکرم عباسی: سابقه ادبیات آیینی در خراسان شمالی در شعر و نوحه‌های مذهبی در کنار آیین‌های عزاداری، ریشه‌ای به عمق تاریخ مذهبی مردم این سرزمین دارد که هم در فرم و هم در محتوا با نوآوری‌های قابل توجهی همراه بوده است. اباصلت رضوانی، شاعر و پژوهشگر ادبیات آیینی در مورد ادبیات آیینی این دیار به خبرنگار ایبنا گفت: برگزاری مجالس عزاداری اهل بیت (ع) از دیرباز با ادبیات همراه بوده است و نوحه‌سرایی، روضه‌خوانی، ذکرها و دم‌های عزاداران و نوحه‌خوانان، همگی بخشی از گنجینه غنی ادبیات شفاهی دینی و مذهبی بوده‌اند که نیازمند پژوهش، ثبت و ضبط هستند.
وی افزود: ادبیات دینی و مذهبی در خراسان شمالی بیشتر در قالب نوحه جلوه‌گر شده و قالب‌های مسمط و مخمس بیشترین کاربرد را داشته‌اند اگرچه در حوزه ادبیات رسمی نیز رد پای این آثار قابل بررسی است، اما در ادبیات بومی و شفاهی، مرثیه‌سرایی و نوحه‌خوانی به زبان‌های محلی نقش پررنگ‌تری دارد.
زبان مادری؛ بستر پویایی ادبیات عزاداری
رضوانی بر نقش زبان‌های بومی در تولید و انتقال این ادبیات تأکید کرد و گفت: مرثیه‌سرایی و نوحه‌خوانی به زبان مادری، پیشینه‌ای طولانی در خراسان شمالی دارد و قومیت‌های مختلف شیعه در خراسان شمالی، از جمله ترک‌ها، کرمانج‌ها و فارس‌ها، هر یک با زبان خود در عزاداری سیدالشهدا (ع) مشارکت داشته‌اند.
رضوانی افزود: یکی از جلوه‌های خاص عزاداری در منطقه، قمری‌خوانی بوده است؛ آیینی که با زبان بومی و لحنی خاص اجرا می‌شده، اما متأسفانه در سال‌های اخیر رو به فراموشی رفته و از ظرفیت عظیم و ریشه‌دار آن کمتر استفاده شده است.
مداحی‌های سنتی؛ ستون فقرات عزاداری‌های بومی
این پژوهشگر فرهنگ بومی ادامه داد: مداحی‌های سنتی، بار اصلی انعکاس واقعه کربلا و روزهای بعد از آن را به دوش می‌کشند. وقتی این مداحی‌ها با سینه‌زنی، زنجیرزنی و شیون‌های عزاداران همراه می‌شود، اثرگذاری آن دوچندان می‌شود و نقش التیام‌بخش در فضای عاطفی مجلس پیدا می‌کند.
وی تاکید کرد: مضامین ادبیات سنتی عاشورایی عمدتاً حول محور وقایع روزهای مهم محرم از جمله عاشورا و تاسوعا و اربعین حسینی متمرکز است و همه شهدا از امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل (ع) گرفته تا حضرت زینب (س) و دیگر یاران، هر یک پنجره‌ای روشن به این ادبیات گشوده‌اند.
نمادهای بومی در ادبیات آیینی
رضوانی در بخش دیگری از گفت‌وگو به حضور نمادهای محلی و عناصر طبیعت در ادبیات آیینی اشاره کرد و گفت: در بسیاری از سروده‌های بومی، طبیعت و جغرافیای محلی با حوادث کربلا پیوند خورده است. این هم‌نشینی، به ویژه در زبان‌های محلی، رنگ و بویی خاص به اثر می‌دهد. البته بررسی دقیق میزان و کیفیت این حضور نیازمند پژوهش علمی در آثار مکتوب و گردآوری نمونه‌های شفاهی است.
جریان نوآورانه در ادبیات آیینی معاصر
رضوانی با نگاهی به وضعیت امروز ادبیات مذهبی در خراسان شمالی تصریح کرد: خوشبختانه در دهه‌های اخیر، جریان ادبیات آیینی میان شاعران جوان و هنرمندان معتقد استان شکل گرفته و رو به گسترش است. چاپ و انتشار ویژه‌نامه‌های ادبیات آیینی توسط حوزه هنری، نمونه‌ای از این حرکت نوین است.
وی، ویژگی بارز این جریان را «زنده بودن، نوآوری و همسویی با عواطف معاصر» دانست و توضیح داد: شاعران آیینی امروز، علاوه بر قالب‌های سنتی، در قالب‌های نوین و حتی شعر سپید نیز به بازآفرینی وقایع عاشورا می‌پردازند. آنها با بهره‌گیری از زبان و تصویرپردازی معاصر، ارتباط عمیق‌تری با مخاطب برقرار می‌کنند.
کمبود حمایت و سرمایه‌گذاری چالش امروز ادبیات آیینی و شاعران جوان
رضوانی با بیان ظرفیت‌های مهم به یک چالش نیز اشاره کرد و گفت: ادبیات آیینی استان نیازمند حمایت جدی است و سرمایه‌گذاری در این حوزه بسیار ناچیز بوده و بسیاری از شاعران جوان آیینی از نبود پشتوانه برای چاپ و انتشار آثارشان رنج می‌برند. یکی از راه‌های مهم برای تثبیت و گسترش ادبیات آیینی، حمایت از چاپ آثار این شاعران و توزیع آن میان جامعه مداحان است.
وی افزود: بسیاری از مداحان استان همچنان از اشعار شاعران آیینی دیگر مناطق کشور استفاده می‌کنند. این امر، هرچند ارزشمند است، اما نشان می‌دهد که ظرفیت‌های بومی هنوز به‌طور کامل وارد چرخه عزاداری‌ها نشده است.
ادبیات شالوده آیین‌های عزاداری
رضوانی با تأکید بر پیوند جدایی‌ناپذیر ادبیات و آیین‌های مذهبی گفت: هیچ آیین عزاداری را نمی‌توان یافت که بدون کلام شکل گرفته باشد. هرجا که کلام به یاری آیین بیاید، ادبیات حضور پررنگی دارد. چه در تعزیه‌خوانی‌ها، چه در دسته‌گردانی‌ها و چه در روضه‌خوانی‌ها، کلام و ادبیات، پایه و اساس اجراست.
ادبیات شفاهی؛ حافظه زنده واقعه کربلا
به گفته رضوانی ادبیات شفاهی هنوز در خراسان شمالی نقشی پررنگ دارد و بخش زیادی از میراث ادبی عاشورایی این سرزمین در سینه مردم است و این آثار شفاهی، گنجینه‌ای است که اگر ثبت و مستندسازی نشود، با گذر زمان بخشی از آن از بین خواهد رفت.
وی تاکید کرد: مداحان می‌توانند با استفاده از اشعار شاعران آیینی بومی، هم به غنای ادبی مجالس بیفزایند و هم میراث فرهنگی منطقه را زنده نگه دارند. البته این امر نیازمند برنامه‌ریزی، آموزش و ایجاد ارتباط میان شاعران و مداحان است.
اربعین؛ روز جمع شدن روایت‌ها
رضوانی درباره ادبیات بکارگرفته شده در اربعین امام حسین روی «هماهنگیِ روایت‌ها» تأکید کرد و گفت: اربعین زمان جمع‌بندی عاطفی و معرفتیِ مجلس‌ها است و نوحه‌ها در این روز بیشتر بر پیوند میان گذشته و اکنون بر وفای یاران، صبرِ بازماندگان و پیام‌رسانیِ حضرت زینب (س) تمرکز دارد و در اربعین، ریتم‌ها قدری آرام‌تر و تأملی‌تر می‌شود و کلمات فرصت می‌یابند رسوب کنند و آن‌چه در دهه اول محرم کاشته شده، به فهمی ماندگار بدل شود.
راهکارها و چشم‌انداز آینده
رضوانی به بیان چند راهکار عملی برای توسعه ادبیات آیینی استان اشاره کرد و افزود: حمایت از شاعران جوان، پیوند مداحان و شاعران در برگزاری نشست‌های مشترک برای تبادل نظر و انتخاب اشعار بومی در مراسم، ثبت و ضبط میراث شفاهی و گردآوری و مستندسازی نوحه‌ها، مراثی و آیین‌های سنتی پیش از فراموشی کامل، آموزش و پژوهش و ایجاد کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی در حوزه شعر آیینی و پژوهش در زبان‌های بومی و گسترش رسانه‌ای در استفاده از ظرفیت رسانه‌های محلی و ملی برای معرفی شاعران آیینی استان می‌تواند از جمله راهکارها باشد.
وی در پایان با خوانش یک شعر درباره اربعین مطرح کرد: ادبیات آیینی خراسان شمالی، میراثی زنده و پویاست که ریشه در تاریخ مذهبی و فرهنگ بومی دارد. از نوحه‌های سنتی و آیین‌های خاصی چون قمری‌خوانی تا جریان نوآورانه شعر آیینی معاصر، همه نشان می‌دهد که این حوزه ظرفیت بالایی برای حفظ و گسترش دارد.
السلام ای سرزمین عاشقی یا کربلا
ای به انگشتر نگین عاشقی یا کربلا
می رود مثل نسیمی بین هیات های شهر
کوچه در کوچه طنین عاشقی یا کربلا
قطعه ای از آسمان ها می شود در خاک تو
هرکه بگذارد جبین عاشقی یا کربلا
هرکه دارد آرزوی دیدن باب الحسین
شد مهیا اسب و زین عاشقی یا کربلا
کودک ششماهه حتی روی دستان پدر
بوده عمری در کمین عاشقی یا کربلا
سوختم آتش گرفتم تا که یادی کردم از
خیمه های آتشین عاشقی یا کربلا
می توان پای پیاده تا کجا ها پر کشید
موکب روح الامین عاشقی! یا کربلا!
واحه در واحه، بیابان در بیابان آمدیم
نوحه خوان اربعین عاشقی یا کربلا
∎