آیا این تصویر، واقعیتی پنهان در دل تاریخ است؟ آیا ردپای این کاروان را می‌توان در لابه‌لای اسناد و روایات یافت؟ این پرسش، ما را بر آن داشت تا در این ایام، به سراغ حجت‌الاسلام سید محمدتقی قادری، کارشناس تاریخ اسلام برویم و از او بپرسیم: آیا اهل بیت(ع) در اربعین اول به کربلا بازگشتند؟ با ما همراه باشید تا در این سفر روایی، به دنبال حقیقت این باور دیرینه بگردیم.
کربلا تا کربلا؛ اربعین، رمزِ ماندگاری
حجت الاسلام قادری در ابتدای سخنان خود، با اشاره به اربعین حسینی، اینگونه بیان می‌کند: یکی از جلوه‌های بی‌نظیر و قدسیِ ملکوتی، حضور اهل بیت(ع) و بازماندگان واقعه عاشورا در بیستم صفر، یعنی نخستین اربعین شهادت حضرت سیدالشهدا(ع) در کربلای معلی است. از آنجا که حضور اهل بیت (ع) در کربلا، به ویژه در نخستین اربعین، موضوعی بسیار مهم، دقیق و در عین حال محل اختلاف نظر است، برای دستیابی به فهمی صحیح و درکی درست از حضور ایشان در واقعه کربلا باید به مواردی اشاره کرد.
ایشان در پاسخ به این پرسش که آیا اهل بیت(ع) اربعین اول، روز بیستم صفر از شام به کربلا برگشتند؟ توضیح می‌دهد: درباره بازگشت اهل بیت(ع) از شام به کربلا در اربعین اول، چهار دیدگاه مطرح است: نخست، برخی محققان برجسته اساساً منکر بازگشت اهل بیت (ع) به کربلا شده و معتقدند ایشان مستقیماً از شام به مدینه رفتند. دوم، دیدگاهی است که بازگشت اهل بیت (ع) به کربلا را در اربعین سال بعد (سالگرد شهادت امام حسین (ع)) پس از مراجعت از شام به مدینه می‌داند. سوم، عده‌ای معتقدند اهل بیت (ع) مستقیماً به کربلا آمدند، اما نه در اربعین اول، بلکه در اربعین دوم. چهارم و مشهورترین دیدگاه محققین، بر آن است که اهل بیت (ع) در همان اربعین اول به کربلا بازگشتند و در کنار جابر بن عبدالله انصاری و تربت پاک حضرت سیدالشهدا (ع) حضور یافتند. طرفداران این دیدگاه، با استناد به وجود سه مسیر عبوری از کوفه به شام (راه بادیه یا وادی شام به طول حدود ۹۰۰ کیلومتر، راه فرات به طول حدود ۱۳۳۳ کیلومتر که از کنار رود فرات می‌گذرد، و راه دجله به طول تقریبی ۱۴۱۰ کیلومتر)، استدلال می‌کنند که امکان بازگشت اهل بیت (ع) به کربلا در اربعین اول وجود داشته است.
با کاروانِ نور، در مسیرِ یقین
ایشان در ادامه توضیح می‌دهد: با توجه به مسیرهای موجود بین کوفه و شام (بادیه با حدود ۹۰۰ کیلومتر، فرات با ۱۳۳۳ کیلومتر و دجله با حدود ۱۵۰۰ کیلومتر) و سرعت متوسط حرکت شتر (۱۵ تا ۲۰ کیلومتر در ساعت)، کاروان اهل بیت(ع) که احتمالاً بین روزهای پانزدهم تا هفدهم محرم از کوفه به سمت شام حرکت کرده‌اند، کمتر از ده روز برای رسیدن به شام زمان نیاز داشته‌اند. بنابراین، این ادعا که سفر رفت و برگشت به شام چهل روز زمان می‌برد، صحیح نیست. با توجه به اینکه معمولاً کوتاه‌ترین مسیر بادیه، برای تسریع در رساندن اسرا به شام انتخاب می‌شد و اهل بیت(ع) در اوایل ماه صفر وارد شام شدند و پس از کمتر از ده روز (تا دهم صفر) به سمت کربلا حرکت کردند، آن‌ها فرصت کافی (بین هشت تا ده روز) برای رسیدن به کربلا در اربعین را داشته‌اند. دلیل دوم بر حضور اهل بیت(ع) در کربلا در اربعین اول، اجماع مورخین شیعه و سنی بر این است که امام سجاد(ع) در روز اربعین (بیستم صفر) از شام به کربلا آمد و سرهای مطهر شهدا را که به شام برده شده بود، به بدن‌های مطهرشان ملحق کرد. این اتفاق نظر نشان می‌دهد که امام سجاد(ع) به همراه اهل بیت(ع) به کربلا آمده و ایشان را پس از این واقعه به مدینه نفرستاده است، زیرا طی کردن این مسیر به تنهایی و انجام این عمل در آن شرایط، عملاً غیرممکن بوده است. بنابراین، همان دلیلی که امام سجاد(ع) را به کربلا کشاند تا سرها را ملحق کند، ایشان را به همراه اهل بیت(ع) به کربلا رساند.
زیارت تربت، مُهر قبولی
حجت الاسلام قادری با اشاره به روایتی از امام حسن عسکری(ع) می‌گوید: دلیل سوم، فرمایش امام حسن عسکری(ع) است که فرمودند مؤمن (یعنی شیعه) پنج علامت دارد که یکی از آن‌ها زیارت اربعین و رفتن به کربلا در این روز و زیارت تربت حضرت سیدالشهدا(ع) است. این موضوع مورد اتفاق همگان است. نکته دیگر این است که هر چهار دیدگاه مطرح شده، این مطلب را قبول دارند که امام صادق(ع) به صفوان جمّال(شتربان) زیارت اربعین را تعلیم دادند. هنگامی که صفوان جمّال خدمت امام صادق (ع) رسید، امام این زیارتنامه را به او آموخت و فرمود: این زیارتنامه را می‌روی کربلا، کنار قبه(گنبد) امام حسین(ع) می‌خوانی. دقت کنید، امام صادق(ع) به صفوان جمّال فرمود: برو زیر قبه و گنبد حضرت سیدالشهدا(ع) این زیارتنامه را بخوان." از این سخن می‌توان فهمید که در زمان امام صادق(ع)، قبر حضرت سیدالشهدا (ع) دارای گنبد بوده است. امام نفرمودند: برو کنار قبر حضرت سیدالشهدا(ع)، بلکه فرمودند: برو زیر گنبد. دلیل این امر آن است که مختار ثقفی، یکی از اقداماتی که انجام داد، ساختن گنبد بر روی قبر حضرت سیدالشهدا(ع) در زمان خود بود. بنابراین، امام (ع) می‌فرماید:برو زیر این گنبد و آنجا این زیارتنامه را بخوان.
اربعین؛ فراتر از یک زیارت، تجدید یک نهضت
ایشان با تأکید بر اهمیت زیارت اربعین، به این پرسش پاسخ می‌دهد که آیا هدف امام حسن عسکری(ع) و امام صادق(ع) از تأکید بر زیارت اربعین و ترویج آن، تنها به دلیل حضور جابر بن عبدالله انصاری در اربعین اول در کربلا بوده است؟ و می‌گوید: طبیعتاً هدف والاتری در میان بوده است. این دو معصوم(ع) با هم، قصد داشتند زیارت پیاده‌روی اربعین سیدالشهدا (ع) را به عنوان یک سنت همیشگی تثبیت کنند. قطعاً دلیل این امر، حضور جابر در اربعین اول نبوده است، بلکه کلام امامان(ع) ناظر به حضور معصومانی همچون حضرت امام زین‌العابدین(ع) و بانوی بزرگواری مانند حضرت زینب(س) است که از شام به کربلا آمدند. اگر واقعه کربلا منهای حضور حضرت زینب(س) و حضرت امام سجاد(ع) بود، قطعاً محکوم به شکست بود. مردم باید از امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) تجلیل کنند، چرا که ایشان توانستند از دل شکست ظاهری، پیروزی فراتر از زمان و مکان را به ارمغان آورند. در این فرصت محدود تلاش بر این شد که سه دلیل برای اثبات حضور اهل بیت(ع) در اربعین اول ارائه کرده و در ادامه به رد دلیل منکران این حضور بپردازیم. منکران استدلال می‌کنند که اولین بار سید بن طاووس در قرن هفتم، این موضوع را در کتاب لهوف مطرح کرده و قبل از آن، ذکری از حضور اهل بیت(ع) در کربلا در اربعین نشده است. علاوه بر این، آن‌ها ادعا می‌کنند که سید بن طاووس بعدها از این سخن خود برگشته و در کتاب دیگری، اصل این قضیه را دروغ دانسته است اما این ادعا صحیح نیست. اولاً، سید بن طاووس اولین کسی نیست که داستان حضور اهل بیت(ع) در کربلا را ذکر کرده است، بلکه قبل از او، ابوریحان بیرونی و محققین دیگر در منابع خود به این موضوع اشاره کرده‌اند. ثانیاً، سید بن طاووس منکر حضور اهل بیت(ع) در کربلا نشده است، بلکه در کتاب دیگر خود، به دلیل طولانی بودن مسیر، به این نتیجه رسیده که این حضور در اربعین دوم بوده است، نه اینکه منکر اصل حضور اهل بیت(ع) در کربلا شده باشد. در واقع، سید بن طاووس نیز مانند دیگران معتقد به حضور اهل بیت(ع) در اربعین است و هیچ انکار صریحی از سوی ایشان در این زمینه وجود ندارد.
حجت الاسلام قادری در پایان، با بازگشت به محور اصلی بحث و تاکید بر نقش کلیدی اهل بیت(ع) در زنده نگه داشتن نهضت حسینی، در پاسخ به این پرسش که چرا اربعین تا به این حد اثرگذار است، چنین توضیح می‌دهد: همانطور که در ابتدای سخن اشاره شد، اربعین یادآور حضور پررنگ و سرنوشت‌ساز اهل بیت(ع) در کربلا، به ویژه حضرت زینب(س) و امام سجاد(ع) است. این دو بزرگوار، نماد اخلاص و عمل سنجیده در راه خدا بودند. حضرت زینب(س) با خطبه‌های آتشین خود در کاخ یزید و مسجد اموی، پایه‌های حکومت ظلم را به لرزه درآورد و امام سجاد(ع) با سخنان حکیمانه خود، چهره واقعی بنی‌امیه را برملا ساخت. این اخلاص و عمل سنجیده، در کنار فداکاری و ایثار، باعث شد تا واقعه کربلا نه تنها به یک شکست ظاهری، بلکه به یک پیروزی بزرگ و ماندگار تبدیل شود. اربعین، فرصتی است برای تجدید پیمان با این ارزش‌ها و الگوبرداری از سیره اهل بیت(ع). در واقع، این اجتماع عظیم، تبلوری از اخلاص و عمل سنجیده پیروان حسینی است که با قدم گذاشتن در این مسیر، تلاش می‌کنند تا پیام عاشورا را زنده نگه دارند و در راه ترویج عدالت و حقیقت گام بردارند. بنابراین، اثرگذاری اربعین، نه تنها به دلیل حضور جابر بن عبدالله انصاری و زیارت قبر امام حسین(ع) است، بلکه به دلیل حضور معنوی و الهام‌بخش اهل بیت(ع) و تجلی اخلاص و عمل سنجیده در زائران حسینی است که هر ساله این حماسه را باشکوه‌تر از قبل رقم می‌زنند.