ایران امروز با بحران آب و به تبع آن با فرونشست زمین روبه‌رو است؛ بحرانی که زندگی میلیون‌ها نفر را تهدید می‌کند و پیامدهای گسترده‌ای دارد. کاهش مستمر بارش‌ها، افزایش مصرف بی‌رویه، برداشت غیرمجاز از سفره‌های زیرزمینی و مدیریت ناکارآمد منابع آبی شرایط را به‌گونه‌ای رقم زده که امنیت آبی میلیون‌ها نفر به خطر افتاده است.
فرونشست زمین نیز تهدیدی جدی برای کشاورزی، سکونتگاه‌ها و شبکه‌های ارتباطی است و اثرات آن گاهی از زلزله نیز خطرناک‌تر است. اگرچه بیش از ۱۵۰ کشور جهان با فرونشست مواجه هستند و برخی مانند چین با راهکارهای مهندسی و مدیریت منابع آب توانسته‌اند تا حدی آن را کنترل کنند، ایران به دلیل برداشت نامتعادل و شرایط جغرافیایی ویژه نزدیک به نیمی از دشت‌های خود را در معرض این خطر می‌بیند.
این بحران دوگانه-کم‌آبی و فرونشست-نیازمند توجه فوری و اقدامات جدی است. پژوهش ایرنا در این پرونده با تمرکز بر «پژوهش‌های تحلیلی» و «مصاحبه با صاحب‌نظران و اساتید» تلاش می‌کند ابعاد مختلف این مسئله حیاتی را بررسی و راهکارهای ممکن را مطرح کند.
«زنگ خطر در ۲۵ استان؛ زمین سالانه تا ۴۳ سانتی‌متر فرو می‌رود» نخستین گزارش منتشر شده از این پرونده است. گزارش حاضر خلاصه‌ای از مقاله‌ای پژوهشی با عنوان «نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در تسهیلگری و ارتقای تاب‌آوری اجتماعی مناطق روستایی در برابر کم‌آبی» است که توسط «موسی عنبری» و «محمد مهدی زاده اردکانی» نوشته شده است. مقاله حاضر بر بررسی اقدامات و نقش مؤسسه نیکوکاری ابرار در مناطق روستایی شهرستان قائنات در مواجه با پدیده کم‌آبی تمرکز دارد. این مطالعه بر اساس مصاحبه با ۱۶ نفر از تسهیلگران این مؤسسه که به‌طور مستقیم با جوامع محلی همکاری داشته و در محل فعالیت کرده‌اند، انجام شده است.
مساله‌ای به نام کم آبی و خشکسالی
در مقدمه این پژوهش، عنبری و اردکانی بیان می‌کنند که تاب‌آوری به‌عنوان یکی از رویکردهای نوین مدیریت بحران، نتیجه تغییر نگرش از تمرکز بر آسیب‌پذیری به سمت توانمندسازی منابع انسانی و مادی در برابر بحران‌های طبیعی و غیرطبیعی است. از این منظر، انطباق‌پذیری با شرایط بحرانی و توانایی بازگشت یا مقاومت در برابر بحران‌ها از ارکان اساسی تاب‌آوری به‌شمار می‌رود. در چارچوب مدیریت بحران، افزایش تاب‌آوری جوامع، به‌ویژه در حوزه کاهش خطر و آسیب‌پذیری یک ضرورت محسوب می‌شود.
یک جامعه تاب‌آور قادر است شوک‌های ناشی از مخاطرات را جذب کرده و خود را با تغییرات و شرایط جدید سازگار سازد. در حال حاضر، تغییرات اقلیمی یکی از چالش‌های اساسی جوامع روستایی در سطح جهان به‌شمار می‌آید؛ این تغییرات نه‌تنها محیط‌زیست روستا را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند، بلکه بر اشتغال و معیشت روستاییان نیز اثرگذار بوده و پیامدهای اجتماعی متعددی به دنبال دارند. خشکسالی از جمله بحران‌های جدی پیش روی این جوامع است. با توجه به وابستگی مستقیم اقتصاد و معیشت روستاییان به منابع آبی، کم‌آبی می‌تواند خسارات سنگینی به این مناطق وارد کرده و حتی منجر به زوال تدریجی حیات روستاها شود. نمونه بارز این امر در منطقه سیستان مشاهده می‌شود، جایی که کم‌آبی به‌ویژه در حوزه هامون منجر به از دست رفتن گسترده مشاغل روستایی و افزایش چشمگیر نرخ بیکاری شده است. بنابراین درک و به‌کارگیری مفهوم تاب‌آوری در مناطق روستایی، ضرورتی غیرقابل انکار است.
روستاهای خونیک تجن، تجن، فلک و اندریک واقع در بخش مرکزی شهرستان قائنات، حوزه مطالعه این پژوهش را تشکیل می‌دهند. شهرستان قائنات طی ۱۶ سال گذشته با بحران خشکسالی و کاهش چشمگیر نزولات جوی مواجه بوده است. این کاهش بارندگی که معیشت اغلب ساکنان منطقه را ــ به دلیل وابستگی به کشاورزی و دامداری ــ به‌شدت تهدید کرده، منجر به خشک‌شدن قنوات و چاه‌های عمیق و کاهش سطح زیر کشت محصولات مهمی چون زعفران و زرشک شده است. پیامد این شرایط، کاهش محسوس درآمد سرانه روستاییان، گسترش فقر و بروز مشکلات اجتماعی بوده است. افزون بر این خشکسالی موجب شیوع آفات و بیماری‌های گیاهی، خشکیدگی درختان چندین‌ساله و تحمیل خسارات جدی به کشاورزان شده است.
تسهیلگری در حوزه اقتصادی
بر اساس مصاحبه‌های اکتشافی که نویسندگان مقاله حاضر با تسهیلگران مؤسسه نیکوکاری ابرار انجام داده‌اند، نتایج نشان می‌دهد که مهم‌ترین فعالیت و نقش‌آفرینی این مؤسسه در حوزه اقتصادی بوده است. در این زمینه، اقداماتی همچون تسهیل در جذب اعتبارات مالی، تنوع‌بخشی به فعالیت‌ها و توسعه کسب‌وکار مردم محلی، بازاریابی و بهبود فروش محصولات و همچنین راه‌اندازی صندوق‌های خرد اعتباری از مهم‌ترین اقدامات انجام‌شده به شمار می‌رود.
برای نمونه، در بخش جذب اعتبارات مالی، یکی از تسهیلگران در این رابطه بیان می‌کند: «ما اومدیم با صندوق کارآفرینی امید یک تفاهمنامه‌ای اجرا کردیم که البته قبلش از جاهای دیگه هم براشون وام می‌گرفتیم ولی تفاهمنامه‌ای که با صندوق کارآفرینی امید اجرا کردیم تقریباً چهار میلیارد تومان بود برای این چهارتا روستا که ما این چهار میلیارد تومان رو برای افراد متقاضی روستا کارهاش رو ما انجام می‌دادیم».
همچنین در خصوص تنوع‌بخشی به فعالیت‌ها و توسعه کسب‌وکار مردم محلی، یکی دیگر از تسهیلگران اظهار داشت: «بیشتر تأکید ما بر بهبود وضعیت بود و برای مثال کمک کردیم به یک خانم برای پخت نان و مورد دیگر در زمینه خیاطی و تولید پرده بود و دیگری در بسته‌بندی و تهیه عسل، پرورش بوقلمون و مواردی بود که ما کارها را در اون مناطق انجام دادیم».
تسهیلگری در حوزه بهداشت و سلامت
بر اساس مصاحبه‌ای که عنبری و اردکانی انجام داده‌اند، در زمینه تسهیلگری در حوزه بهداشت و سلامت، نتایج نشان می‌دهد که تلاش برای ارتقای بهداشت و سلامت مردم، و همچنین ارتقای بهداشت و سلامت دام‌ها، می‌تواند مؤثر و کارساز باشد. یکی از تسهیلگران در این رابطه بیان می‌کند: «مردم را تشویق کنیم که فشار خونشان را کنترل کنند یا قند خونشان، این‌ها را خانه بهداشت روستا انجام داد ما تشویق می‌کردیم همکاری کنند».
مؤسسه همچنین پیگیری‌هایی برای کیفی‌کردن خدمات خانه بهداشت انجام داده است تا خدمات بهتری به مردم روستا ارائه شود، چنان‌که به گفته یکی از تسهیلگران «کیفی کردن خدمات خانه‌های بهداشت در یکی از روستاها را انجام دادیم». علاوه بر این، یکی دیگر از تسهیلگران به تجربه‌ای در زمینه بهداشت محیط اشاره می‌کند: «بچه‌ها در روستای تجن نامه فرستاده بودند برای دهیار که لطفاً در محیط روستا سطل‌های زباله بگذارید که ما زباله‌ها را در روستا رها نکنیم».
تسهیلگری در حوزه اجتماعی
بر اساس مصاحبه‌هایی که نویسندگان انجام داده‌اند در حوزه تسهیلگری اجتماعی، اقداماتی همچون آموزش مطالبه‌گری و جبران خسارت‌ها، تلاش برای جلب و ارتقای اعتماد عمومی و نهادی، حمایت از اقشار خاص و آسیب‌پذیر، تلاش برای ثبات جمعیتی روستا، تقویت حس تعلق به مکان در کودکان و ارتقای مشارکت و انسجام اجتماعی شناسایی شده است.
در خصوص تقویت حس تعلق به مکان در کودکان، نویسندگان بیان می‌کنند که حس تعلق مکان یکی از شاخص‌های مهم در بحث تاب‌آوری، به‌ویژه در مناطق روستایی، به شمار می‌رود. برای این مناطق، تعلق مکانی، سرمایه اجتماعی و ثبات جمعیتی بیشترین اثر را بر تاب‌آوری روستایی دارند. در این زمینه، تسهیلگر مربوطه اظهار داشت: «از بچه‌ها خواسته می‌شد که روستای خود را در سطح دنیا معرفی کنند که یک دایره می‌کشیدند و یک نقطه روی آن می‌گذاشتند و بعد در مورد این حرف می‌زدیم که پس روستای شما، بخش مهمی از جهان است که اگر نباشد جای آن خالی است. ایجاد حس تعلق در بچه‌ها کار سختی و وقتی‌که بچه‌ها از اهداف و آرزوهای خود صحبت می‌کردند بیشتر به سمت رفتن تمایل داشتن و من تلاش می‌کردم که این را به آن‌ها منتقل کنم که روستا بخش مهمی است و شما هم آدم‌های مهمی هستید و در همین نقطه می‌شود چه کارهایی کرد».
همچنین در مورد ارتقای مشارکت و انسجام اجتماعی، یکی از تسهیلگران بیان کرد: «ما اساساً هیچ کاری رو در روستا انجام نمی‌دهیم مگر با مشارکت مردم». بر این اساس، حضور تسهیلگران و مشارکت آن‌ها در برنامه‌ها و مراسم‌ها، ایجاد پاتوق‌ها و دورهمی‌های جدید در روستا ــ در قالب صندوق‌های خرد، شوراهای برنامه‌ریزی روستا و جلسات نیازسنجی ــ از جمله اقداماتی بوده که به تقویت هویت جمعی در بین مردم روستاهای مورد مطالعه کمک کرده است.
تسهیلگری در حوزه زیرساختی
نتایج مصاحبه نویسندگان با مؤسسه ابرار نشان می‌دهد که تسهیلگری در حوزه زیرساختی نیز در ارتقای تاب‌آوری در برابر کم‌آبی اهمیت ویژه‌ای دارد. در این زمینه، اقداماتی مانند تلاش برای ارتقای زیرساخت‌های خدماتی انجام شده است. مؤسسه ابرار علاوه بر فعالیت‌های تعریف‌شده اجرایی در روستا، به ارتقای زیرساخت‌ها نیز توجه داشته است.
مؤسسه در این حوزه بیشتر به پیگیری امور پرداخته و امکانات زیرساختی خاصی نداشته است که این امر طبیعی است؛ چرا که یک سازمان مردم‌نهاد معمولاً امکانات زیرساختی اختصاصی ندارد. یکی از فعالیت‌های انجام‌شده توسط مؤسسه، ایجاد و تجهیز مهدکودک و پیش‌دبستانی به منظور ارتقای سطح آموزش و سواد در روستاها بوده است. پیش از این، مهدکودک و پیش‌دبستانی در روستا وجود نداشته و دانش‌آموزان بدون هیچ پیش‌زمینه‌ای وارد کلاس‌های اول می‌شدند. مؤسسه با تلاش و پیگیری توانسته دو پیش‌دبستانی دایر نماید.
مورد دیگری که مؤسسه پیگیری کرده، فراهم‌کردن اینترنت در روستا است. با توجه به اینکه اینترنت از خواسته‌های مردم بوده، تسهیلگران را بر آن داشته تا در این زمینه پیگیری‌های لازم را انجام دهند. یکی از تسهیلگران در این رابطه گفت: «بحث اینترنت صرفاً به خاطر اینکه خواسته مردم بوده پیگیری کردیم».
تسهیلگری در حوزه محیط‌زیست و کشاورزی
بر اساس مصاحبه‌هایی که عنبری و اردکانی انجام داده‌اند، بیشترین مشارکت مردم در حوزه مدیریت منابع آبی رخ داده است. در این حوزه، مؤسسه ابرار برای مدیریت هزینه‌ها از نیروی خودیاری مردم در تعمیر قنوات، ساخت استخرها و سیل‌بندها استفاده کرده و مردم مشارکت بالایی از خود نشان داده‌اند. مرتبط بودن این حوزه با مشکل اصلی مردم، یعنی کم‌آبی و مدیریت مصرف آن، نیز بی‌تأثیر در افزایش مشارکت نبوده است.
نیازسنجی و ارزیابی مشارکتی تسهیلگران در روستاهای مورد مطالعه نشان می‌دهد که کم‌آبی یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های مردم بوده است. در این نیازسنجی‌ها، تسهیلگران صرفاً به عنوان راهنما عمل کرده‌اند، اما مسائل و مشکلات توسط کشاورزان همان روستاها شناسایی شده است. نبود منابع آبی قابل اتکا برای آبیاری مزارع و باغات از نقاط ضعف کشاورزی در این مناطق روستایی عنوان شده است. همچنین بررسی گزارش نیازسنجی نشان داد که بی‌آبی (آب کشاورزی) جزو سه مشکل اولویت‌دار روستا، هم در بین آقایان و هم در بین بانوان بوده است.
یکی از تسهیلگران در این باره اظهار داشت: «حرف اصلی که مردم داشتند در خصوص بیکاری، فقط یک کلمه بود؛ آب، یعنی از اول که ما آمدیم مشکل اصلی آب بود تا الآن و من اول فکر می‌کردم خیلی دارند قضیه را بزرگش می‌کنند اما واقعاً مسئله اصلی همین آب بود». تسهیلگر دیگری افزود: «ما اونجا مثلاً یکی از مشکلاتی که تو اون روستا داشتیم کمبود آب بود، یعنی شما فکر کنید کشاورزامون زعفرون داشتن، زمینشو داشتن ولی آب نداشتن».
بنابراین در بین تسهیلگران مؤسسه، عزم جدی برای مدیریت منابع آبی و سازگاری با شرایط موجود در دستور کار قرار گرفته است. مصاحبه با تسهیلگران نشان می‌دهد اقدامات انجام شده در این حوزه به شرح زیر است:
۱-ساماندهی، تسهیل و راهنمایی در حوزه استخرهای ذخیره آب
۲-تقویت سازگاری با کم‌آبی از طریق تشویق مردم به کاشت درختان سازگار با کم‌آبی و همچنین تغییر در الگوهای کشت
۳-ساماندهی، تسهیل و راهنمایی در حوزه بندهای خاکی (سد خاکی)
۴-ساماندهی، تعمیر و راهنمایی در حوزه قنوات
۵-بهینه‌کردن مصرف آب در مشاغل
۶-آموزش، راهنمایی و مدیریت در زمینه آبیاری
بحث و نتیجه‌گیری
یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که موسسه ابرار در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، زیرساختی، محیط‌زیست، کشاورزی و بهداشت و سلامت در این روستاها نقش‌آفرینی نموده است. فعالیت‌ها و پیگیری‌های این موسسه در راستای ارتقای شاخص‌های مرتبط با تاب‌آوری اجتماعی بوده است.
این فعالیت‌ها به نوعی جبران کم‌کاری نهادهای دولتی منطقه محسوب می‌شوند؛ چرا که ضعف‌ها و مشکلات متعددی در منطقه وجود داشت که بدون حضور تسهیلگران شاید هیچگاه از سوی اداره‌های دولتی برای رفع آن‌ها اقدامی صورت نمی‌گرفت. از جمله این مشکلات می‌توان به الگوهای قدیمی کشت و آبیاری، کاهش منابع آب قنوات و خشک شدن آن‌ها، بی‌اعتمادی مردم به واکسیناسیون دام‌ها، نبود مهارت‌های فنی و حرفه‌ای و فقدان مهدکودک و پیش‌دبستانی اشاره کرد.
منبع
- موسی عنبری، محمد مهدی زاده اردکانی (۱۴۰۱). نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در تسهیلگری و ارتقای تاب‌آوری اجتماعی مناطق روستایی در برابر کم‌آبی، فصلنامه علمی برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی دوره چهاردهم، شماره ۵۳.