سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، در ۷ ماه نخست مدیریت دبیرکل جدید نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، که نخستین زن در این جایگاه و متخصص علم اطلاعات و دانش‌شناسی است، مجموعه‌ای از اقدامات ساختاری، آموزشی و زیرساختی انجام شده است. آزاده نظربلند در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) از ۴ هزار و ۲۲۳ نقطه خدمت و ۷ هزار و ۵۰۰ نیروی انسانی، بزرگترین شبکه فرهنگی کشور گفت.
از مهم‌ترین اقدامات نهاد در این مدت، آموزش کتابداران به‌عنوان مروجان کتابخوانی در قالب «مدارس طراحی خدمت» بوده، همچنین به‌زودی «بوک‌کمپ» اجرا خواهد شد؛ هدف نیز توانمندسازی کتابداران برای تصمیم‌گیری مسئله‌محور در محل خدمت است. نظربلند همچنین به رفع کمبود منابع، تلاش برای افزایش بودجه خرید کتاب و جذب مشارکت‌های ملی و استانی برای به‌روزرسانی منابع کتابخانه‌ای گفت.
بازطراحی فضاهای کتابخانه‌ای، با هدف تبدیل آن‌ها به «پاتوق فرهنگی» و جذاب‌سازی برای گروه‌های سنی مختلف، از دیگر برنامه‌های نهاد است. در حوزه خدمات، نیز هدف حرکت به سمت «خدمات نسل چهارم» با رویکرد تعامل اجتماعی و فرهنگی با جامعه محلی، از سوی نظربلند اعلام شد. وی همچنین درباره وضعیت خدمات‌رسانی کتابخانه‌ها در بحران جنگ ۱۲ روزه گفت.
چالش‌های ساختاری، مشکلات نیروی انسانی و بودجه، و فاصله زیاد میان اعضای ثبت‌نام‌شده و اعضای فعال از دیگر مباحث گفت و گو با دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور است.
- ۷ ماه از آغاز فصل جدید نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، می‌گذرد؛ از آغاز زمان تصدی نخستین بانو بر مصند دبیرکلی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور که متخصص علم اطلاعات و دانش‌شناسی است. این ۷ ماه با چه اقداماتی گذشت؟
بله؛ نهاد کتابخانه‌های عمومی گذشت، مجموعه معظمی که نقاط خدمت بسیار زیادی در سراسر ایران دارد و بزرگترین شبکه فرهنگی کشور است. در مجموع ۴ هزار و ۲۲۳ نقطه خدمت ۷ هزار و ۵۰۰ نیروی انسانی در سراسر کشورداریم. مدیریت امور نقاط خدمت و نیروی انسانی، با توجه به مشکلات پیشینی که در حوزه منابع انسانی و مسائل امور کتابخانه‌ای، در نهاد وجود داشته قاعدتاً دشواری‌های خاص خودش را دارد اما در عین حال نیز جذابیت، لذت‌بخش و شیرین است؛ زیرا کنار مسائل و مشکلات، اینکه شبکه فرهنگی کتابخانه‌ای چقدر می‌تواند تاثیرگذار باشد، گستردگی آن چقدر ظرفیت ایجاد جذابیت و تعامل با جامعه مخاطب، چقدر امکان ایجاد ارزش‌افزوده دارد، ازجمله شاخص‌های جذاب فعالیت در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور است.
به‌عنوان مثال در قالب همایش دو روزه «هم‌اندیشی کتابداران کتابخانه‌های سیار» نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، میزبان ۶۲ کتابدار کتابخانه‌های سیار بودیم؛ این کتابداران به ۴۴۰ نقطه خدمات کتابخانه‌ای ارائه می‌کنند، به‌عبارت دیگر ۱۰ درصد نقاط خدمت نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور. امیدوارم بتوانیم در این مسیر برای ارتقا فرهنگ کتاب و کتابخوانی کشور و توسعه فضاهای کتابخانه‌ای، همچنینرفع مشکلات چند ساله نیروی انسانی بتوانیم گام‌های خوبی برداریم.
-این افراد نماینده کل کتابداران کتابخانه‌های سیار بودند؟
خیر؛ در مجموع ۶۲ دستگاه کتابخانه سیار در کشور داریم. شنیدن تجربیات و چالش کتابدارن کتابخانه‌های سیار، برای من به شخصه جذاب بود؛ بنابراین تلاش کردم، در همایش دو روزه آن‌ها حضور داشته باشم.
-در آیین بیست‌و یکمین سالگرد تاسیس نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، با توجه به وضعیت کتابخوانی خانواده‌های ایرانی، بر تقویت ترویج کتابخوانی به‌عنوان یک از وظابف اصلی نهاد کتابخانه‌های عمومی، تاکید کردند؛ برای تحقق این هدف چه اقداماتی انجام شده یا چه گام‌هایی برای تحقق این هدف برداشته شده است؟
تلاش داریم حول چند محور ترویج کتابخوانی را انجام دهیم. نخست؛ ۵ هزار نیروی کتابدار نهاد می‌توانند، مروج کتاب باشند، بنابراین آموزش کتابداران را در پیش گرفتیم. علاوه‌براین طی ۷ ماه گذشته، سه مدرسه «طراحی خدمت» در استان‌های همدان، تهران و خوزستان برگزار شد که علاوه‌بر سه مرکز استان، استان‌های هم‌جوار را نیز پوشش می‌دهند. به‌زودی «بوک کمپ» یا مدرسه تابستانی کتاب، با حضور کتابداران سراسر کشور برگزار می‌شود و قرار است، تجربیات و یادگیری مهارت‌های جدید منتقل شود.
«مدرسه طراحی خدمت» با هدف طراحی مسئله‌محور خدمات از سوی خود کتابدار است. به این نتیجه رسیدیم در ستاد مرکزی تهران، تصمیم‌گیری کنیم و روس مطالب را مشخص و اعلام کنیم، در عمل کارایی ندارد. به‌عبارت دیگر مهم است هر کس در موقعیت فردی که قرار می‌گیرد، بتواند در حوزه اختیاراتش تصمیم‌گیری کند که در قبال مسئله پیش آمده، چه عکس‌العمل و راهکاری در پیش بگیرد؛ در نتیجه در نخستین بُعد، به آموزش کتابداران توجه شد تا بتوانند به‌عنوان مروج کتابخوانی، فعالیت کنند.
دومین مسئله تامین بودجه خرید کتاب است. نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، سال‌ها از کمبود منابع کتابخانه‌های رنج می‌برد و بودجه خرید کتاب نهاد نیز اعداد بسیار اندکی بوده، از سوی دیگر می‌دانیم قیمت کتاب، طی چند سال اخیر، چندصد درصدی افزایش پیدا کرده، در نتیجه سبد خرید نهاد کوچک‌تر شده است. به‌عنوان مثال، سال ۱۴۰۳ مجموع بودجه خرید نهاد ۵۰ میلیارد تومان بود بنابراین محاسبه سهم هر کتابخانه از بودجه، میانگین ۱۲ نسخه می‌شود که عدد، خیلی اندکی است. امسال تلاش شد، در بودجه ملی و استانی نهاد کتابخانه‌های کشور، سهم خرید کتاب را افزایش دهیم؛ علاوه‌براین دنبال جذب یکسری مشارکت‌ها برای خرید کتاب هستیم. مشابه تامین یارانه خرید کتاب با مشارکت بانک ملی در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران ۱۴۰۴ رقم خورد. وقتی منابع را متنوع‌تر کنیم، قطعاً مخاطبان بیشتری به نهاد مراجعه خواهند کرد. یکی از معضلات، نبود منابع به‌روز در قفسه کتابخانه‌های عمومی برای مخاطبان وفادار است.
یکی دیگر از برنامه‌ها با هدف ترویج کتاب، کاربردی کردن محیط‌های قدیمی کتابخانه‌ها است. تعداد زیادی از کتابخانه‌های عمومی مربوط به دهه ۸۰ هستند که جذابیتی برای اعضا ندارند در نتیجه بازطراحی فضاهای کتابخانه‌ای و ایجاد کاربری‌های جدید در ساختمان‌های قدیمی را پیگیری می‌کنیم و طی ۷ ماه، تعداد ۱۵ کتابخانه در ۱۲ استان بازطراحی شده و هشت کتابخانه نیز در حال بازطراحی است.
-بازطراحی کتابخانه‌ها با چه اهدافی انجام می‌شود؟
بازطراحی کتابخانه‌ها موجب می‌شود، فضای جدید ایجاد شده، جذابیت را به کتابخانه بازگرداند. ضمن اینکه تاکید وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی درباره تبدیل کتابخانه‌ها به پاتوق‌های فرهنگی، ایجاد فضای‌های جدید و هویت‌بخشی فضاهای کتابخانه‌ای مثل جداسازی بخش کودک از نوجوان، جذاب کردن هر کدام از بخش‌های برای هریک از گروه‌های سنی، حتی ایجاد سالن‌های مطالعه مطابق با استانداردهای روز، ایجاد مخازن جدا و تفکیکی موجب افزایش مراجعه اعضا به کتابخانه خواهد شد. علاوه‌بر این اقدامات، بحث آموزش کاربران را پیگیری می‌کنیم و امیدواریم با توجه به آموزش‌ها، کاربران و اعضای کتابخانه‌ها را وفادار کنیم.
-اعضای غیرفعال، یکی از مسائل کتابخانه‌های عمومی است؛ که به‌نظر می‌رسد با ایجاد راهکارهای طرح شده، کاهش پیدا کنند.
در مجموع ۱۴ میلیون نفر از ۲۱ سال پیش، عضو کتابخانه‌های عمومی کشور شدند اما اعضای فعال، کمی بیش از دو و نیم میلیون نفر است؛ به‌عبارت دیگر فاصله درخورتوجهی بین اعضا و استفاده‌کنندگان مستمر وجود دارد. قاعدتاً به پالایش اطلاعات برای بررسی صحت و سقم اطلاعات و تبدیل کردن مراجعین به اعضای وفادار یا تبدیل کردن مطالعه به عادت نهادینه نیاز داریم.
- کتابخانه‌های عمومی در کشورهای مختلف به‌ویژه کشورهای پیشرفته کارکردهای نوین و متنوعی فراتر از امانت کتاب را تعریف کرده و ارائه می‌کنند. از ارائه خدمات در دوره شیوع کرونا تا خدمات ویژه گروه‌های خاص مثل سالمندان. در ایران نیز پیش‌تر مباحثی درباره ارائه خدماتی مثل پرداختن به آسیب‌های اجتماعی، برای کتابخانه‌های عمومی، مطرح شده بود. با توجه به اقدامات ۷ ماه گذشته و البته بودجه در اختیار نهاد، آیا می‌توان برای چنین خدماتی به اعضا برنامه‌ریزی کرد؟
اگر بخواهیم بحث بودجه را در نظر بگیریم، عملاً نباید هیچ حرکتی انجام دهیم و فقط باید حقوق ناچیز همکاران را بپردازیم اما معمولاً در این چارچوب نیستیم. به‌طور کلی آنچه از روز اول در نهاد کتابخانه‌های عمومی مطرح شد، این بود که خدمات کتابخانه‌ای به سمت خدمات نسل چهارم، هدایت شود. خدمات نسل چهارمی، یعنی خدمات تعاملی، یعنی یک ارتباط پایدار بین فرد جامعه و کتابخانه همچنین ارتباط کتابخانه با جامعه محلی؛ به‌عبارت دیگر ارتباطی فراتر از عضویت و امانت کتاب در حوزه‌های مختلف فرهنگی هنری و اجتماعی.
بنابراین حتی در جانمایی مربوط به بازطراحی کتابخانه‌ها این رویکرد را دنبل می‌کنیم؛ مثل اینکه مخزن، بخش کودک و مختصات و مشخصات ارتباطی بخش‌ها، دقیقاً براساس استانداردهایی است که موجب افزایش یا ضریب دادن به تعاملات اجتماعی شود. تاکید به این نکته‌ها در آموزش کتابداران نیز به‌عنوان نکته کلیدی در نظر گرفته شده است. به کارکرد کتابخانه‌های عمومی در بحث آسیب‌های اجتماعی اشاره شد اما می‌خواهم به عملکرد کتابخانه‌ها در بحران اخیر، یعنی جنگ ۱۲ روزه اشاره کنم.
از ۳ هزار و ۸۰۰ نقطه کتابخانه‌ای کمتر از ۳۰۰ واحد، تعطیل شد؛ البته دلیل اصلی توقف فعالیت این نقاط، مسائل امنیتی بود؛ علاوه‌براین کتابخانه‌های سیار نیز اجازه تردد در جاده‌ها را نداشتند. با این وجود، خدمات هم بر موضوعات مرتبط متمرکز شد؛ ازجمله ارائه مشاوره به اعضا، به‌ویژه کودکان و نوجوان در شهرهای آسیب‌دیده مخصوصاً تهران و آذربایجان شرقی، حتی استان فارس همچنین شهرهای مرزی مثل کرمانشاه. علاوه‌براین بابت یادآوری هویت ملی، انسجام‌بخشی و هم‌بستگی ملی بیشتر، بر بسته‌های مطالعاتی و معرفی منابع مختلف درباره ایثار، مقاومت، پهلوانی، قهرمانی، اساطیر ایران، متمرکز شدیم. پویش «ایستاده برای ایران» نیز با برگزاری مسابقات عکاسی، نقاشی و معرفی «قهرمان من» تشکیل شد؛ بنابراین با توجه به اینکه زندگی در بسیاری از شهرهای کشور البته زیر سایه جنگ ادامه داشت در این شرایط یک فعالیت جدید در کتابخانه‌ها شکل گرفت.
حتی کتابداران کتابخانه‌های تعطیل، اعلام آمادگی کردند در پویش‌ها مشارکت داشته باشند؛ خودشان محتوا تولید کردند و در فضای مجازی منتشر کردند.
- برای خرید منابع جدید، چه میزان اعتبار نیاز است؟
افزایش ۲ برابری مبلغ سال گذشته به‌عنوان عدد پایه. با توجه به اینکه هنوز مبلغی تخصیص پیدا نکرده، از همکاران امور مالی و بودجه نهاد کتابخانه‌های عمومی، خواسته‌ام بخشی از بودجه اقدامات دیگر را فعلاً به‌شیوه امانی در اختیار بخش خرید منابع قرار دهند که بتوانیم منابع جدید ویژه تعطیلات تابستان تهیه کنیم. بنابراین در قالب طرح «قاصدک» یک فهرست ۲ هزار و ۵۰۰ کتاب، در اختیار کتابداران قرار دارد که سهم خریدشان مشخص شده و براساس این فهرست و با توجه به نیاز جامعه محلی و اعضای کتابخانه به تهیه منبع اقدام می‌کنند.
- چند سال اخیر، مفهوم کتابخانه هوشمند را زیاد می‌شنویم با توجه به اعتبارات نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، توسعه این کتابخانه‌ها را چطور پیش‌بینی می‌کنید؟
کتابخانه هوشمند، لزوماً به فضای فیزیکی وابسته نیست؛ بنابراین اگر ساختمان «کتابخانه آینده» حذف شود، امکان دریافت خدمات کتابخانه‌ای با گوشی‌های تلفن همراه نیز قابل استفاده است.
اینکه به بحث درباره طراحی سکوی اینترنتی یا تاسیس کتابخانه هوشمند وارد شویم، به دلیل فعالیت بخش خصوصی در این عرصه، توجه داریم دولت نباید رقیب بخش خصوصی باشد. بنابراین اگر کتابخانه‌های هوشمند را پلتفرم در نظر بگیریم، که هدفش ارائه کتاب الکترونیکی ارائه کند، می‌دانیم بازیگران درخورتوجهی در این صحنه حضور دارند؛ در حال تصمیم‌گیری درباره چگونگی تعامل با این بازیگران هستیم تا وارد رقابت با آن‌ها نشویم و البته بتوانیم کارمان هم بتوانیم انجام دهیم.
- امیدوار هستید، طرح اصلاح قانون تاسیس نهاد کتابخانه‌های عمومی به نتیجه برسد؟
تعاملات نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور با مجلس شورای اسلامی و عضو ناظر مجلس در هیئت‌امنای نهاد کتابخانه‌ها مطلوب است. طرح اصلاح قانون تاسیس نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، در دوره قبل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، در نوبت بررسی در کمیسیون فرهنگی مجلس قرار داشت. در مجموع در جریان بررسی، نکاتی به قانون اضافه یا کسر شد که نیازمند بازنگری است؛ بنابراین با توجه به تغییر رئیس هیئت‌امنا، قاعدتاً باید نکاتی که در جریان بررسی، در قانون گنجانده شده بود، مجدد بازنگری شود، علاوه‌براین نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور مخصوصاً در بحث تامین اعتبارات و محل درآمدها یکسری مشکلاتی دارد. به‌نظرم حل این نکات در اولویت قرار دارند.
می‌دانیم نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، چند مشکل ساختاری چندین ساله دارد؛ ازجمله اینکه بیش از ۱۰ سال، از قطع ارتباط نهاد کتابخانه‌ها با سازمان اداری و استخدامی قطع می‌گذرد، به‌همین دلیل نهاد نتوانسته نیروی انسانی را به‌شکل رسمی و قرارداد مشخص جذب کند و مجبور شده، نیروی ساعتی راس به کار بگیرد؛ در نتیجه نتوانسته استاندارد پرداخت حقوق را نتوانسته رعایت کند. مشکل دیگر وصول سهم نیم‌درصد شهرداری‌ها است. مسائل مختلف، حساس و مهمی که در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور وجود دارد و به‌نظرم حل چنین مسائلی در قانون تاسیس، پیش‌بینی شود تا بتوان به نهاد اساسی کمک کرد.
- بسیاری از کارشناسان معتقدند، برخی از دستاوردهای کتابخانه‌ای در ایران، آن‌طور که شایسته است در بُعد بین‌الملل معرفی نمی‌شود. درباره انتخاب نمایندگان کتابدار برای حضور در ایفلا بفرمایید، چه برنامه‌ای برای مشارکت در این رویداد جهانی دارید؟
حق عضویت سال ۲۰۲۵ در ایفلا پرداخت شده است و مراحل معرفی نماینده انجام شده بود؛ بنابراین ارتباط مستمر حفظ شد. چند مقاله از کتابداران ایرانی، پذیرفته شده واگر موفق به حضور شوند، مایه خوشحالی نها کتابخانه‌ها است. در مجموع درباره فعالیت‌های بین‌المللی در حال برنامه‌ریزی هستیم، ازجمله گسترش تعاملات بین‌المللی.
چه نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و چه صنف کتابداران، به تعاملات بیشتر با نهادهای بین‌المللی ازجمله ایفلا هستند. اینکه ایران در ایفلا حق عضویت و یک نمایندگی دارد، خیلی مطلوب است اما اینکه بتوان از فرصت عضویت بیشترین بهره را برد نیازمند برنامه‌ریزی است که در دستور کار قرار دارد.
یکی از نکات درخور توجه که همواره به آن تاکید شده، حضور ایران در مجامع بین‌المللی فراتر از پرکردن یک صندلی در نشست‌های ایفلا است. علاوه‌براین اینکه چه چیزی از ایران، ارائه می‌شود و چه چیزی از نشست‌ها به ایران آورده می‌شود نیز مطرح است.
امسال نماینده‌ای برای حضور در ایفلا اعزام نمی‌شود؛ چراکه جزو سیاست‌های فعلی نهاد نبود اما برای سال آینده، در حال برنامه‌ریزی هستیم؛ البته ارسال مقاله وحضور کتابداران همچنان حفظ شده است. درباره چگونگی تعامل با ایفلا نیز احتمالاً به ظرفیت‌ها بستگی دارد و ترجیح می‌دهیم از ظرفیت‌های صنفی به جای ظرفیت‌های دولتی استفاده کنیم.
- پیش‌تر اعلام کرده بودید، کتابخانه‌های عمومی، جایگاه اصلی در بین مردم را کسب نکرده؛ چرا بعد از ۲۱ سال از زمان تاسیس، این جایگاه محقق نشده است؟
دلایل متعددی وجود دارد. زمانی که نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جدا و هویت مستقل پیدا کرده است و به‌عنوان نهاد عمومی غیر دولتی، نامگذاری شده قرار بوده به‌صورت مستقل یکسری اقدامات را انجام دهد اما در تحقق استقلال موفق نبوده و همچنان هم نتوانسته است. اینکه به‌عنوان یک نهاد عمومی غیردولتی فعالیت کند یا به‌عنوان یک مرکز وابسته به وزارتخانه، سیاست‌های متفاوتی در آن اتخاذ می‌شود.
نکته دیگر اینکه هرچند پراکندگی جغرافیایی کتابخانه‌ها و تعداد نیروی انسانی زیادی را داریم اما در تعامل با جوامع محلی، مخاطبان و توزیع خدمات به شکل مطلوبی عمل نکردیم. کتابداران نتوانستند سفیران فرهنگی باشند، بلکه کارمند نهاد کتابخانه‌ها بودند. البته این‌ها یک نقد نیست بلکه این مسائل به دلیل شکل نگرفتن هویت مستقل اتفاق افتاده است. نهادهای فرهنگی درصورتی موفق هستند که بتوانند سطح تعاملات‌شان را افزایش دهند و مدل نیروهای انسانی فراتر از مدل کارمندی و چارچوب دولتی باشد؛ مباحثی که همواره وجود داشته است. علاوه‌براین مشکلات مربوط به نیروی انسانی، بودجه‌ای و مالی و تامین منابع مناسب همیشه در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، وجود داشته است.
به‌نظر می‌رسد نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، نتوانسته جایگاه اصلی فرهنگی خود را کسب کند و تعداد اعضای فعال کتابخانه‌های عمومی بیانگر این وضعیت و جایگاه است؛ به‌عبارت دیگر وقتی از عضویت ۲ میلیون و ۶۰۰ هزار عضو صحبت می‌کنیم، یعنی در جذب بخش عمده‌ای از جامعه مخاطب، موفق نبودیم. ازجمله مراکز فرهنگی مشابه همچنین مدارس.
∎