به گزارش روابط عمومی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به نقل از سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)،با حضور محسن جوادی، معاون امور فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در تحریریه خبرگزاری تخصصی کتاب ایران، درباره مهم‌ترین مسائل حوزه نشر، کتاب و سیاست‌گذاری فرهنگی طی گفت‌وگویی تفصیلی بررسی شد.
این گفت‌وگو، از مرور اقدامات انجام‌شده در هشت‌ماه گذشته گرفته تا چالش‌هایی همچون کاهش سهم کتاب در سبد خانوار، وضعیت تأمین کاغذ، صادرات کتاب، اجرای قوانین حمایتی و برنامه‌های پیش‌رو برای برگزاری دومین فلوشیپ نشر تهران، را در برمی‌گیرد.
در بخشی از این گفت‌وگو، جوادی با تأکید بر پیروی از کلان‌برنامه‌های وزیر فرهنگ، از حرکت به سمت عدالت فرهنگی، تمرکززدایی در خرید کتاب و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین در ارائه خدمات فرهنگی گفت. به گفته او، یکی از گام‌های مؤثر در این زمینه، واگذاری بخشی از تصمیم‌گیری‌ها به استان‌ها و تمرکز بر خرید کتاب از ناشران استانی بوده است.
همچنین درباره فرآیند صدور مجوزهای نشر و چاپ، تلاش برای کاستن از نگاه‌های سلیقه‌ای و حرکت به سمت شفافیت بیشتر در بررسی آثار ازجمله رویکردهایی بود که مطرح شد. او همچنین با تأکید بر آسیب‌پذیری صنعت نشر از نگاه صرف حمایتی، یادآور شد که جریان‌سازی در کتابخوانی نیازمند بازنگری ساختاری در آموزش، نهاد خانواده و تعامل میان نهادهای مختلف است.
از دیگر مباحث مهم، می‌توان به نگرانی‌ها درباره آینده تأمین کاغذ نشر، ضرورت توجه به بازار بین‌المللی کتاب فارسی، دشواری در تخصیص بودجه فرهنگی و تأخیر در حمایت از فعالان آسیب‌دیده از بحران‌های اخیر اشاره کرد.
- بخش «کتاب و چاپ و نشر» کلان‌برنامه‌های فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی شامل پنج محور است. از زمان تصدی شما به عنوان معاون امور فرهنگی، چه اقداماتی برای تحقق این اهداف پنجگانه انجام شده است؟
از حدود ۸ ماه گذشته و زمان حضور در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، جهت‌گیری اصلی معاونت امور فرهنگی، تحقق برنامه‌های وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی است. به‌عنوان مثال، سعی کردیم از امکانات فناوری‌های نوین در اداره کتاب، به‌روزرسانی سازوکار ارائه خدمات خانه کتاب و ادبیات ایران و نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، استفاده کنیم؛ علاوه‌براین به موضوع توسعه عدالت فرهنگی و افزایش دسترسی به کتاب توجه شد. علاوه براین می‌دانیم پیش‌تر خرید کتاب، متمرکز و در شورای کتاب، انجام می‌شد اما با توجه به اینکه استان‌ها مدتی ازنظر خرید کتاب، مغفول قرار گرفته بودند، اعتباری در نظر گرفته شد، تا خرید کتاب در داخل استان و از ناشران استانی انجام شود. این فرآیند در تفاهم‌نامه سال جاری، لحاظ شده است.
بخش مجازی سی‌وششمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نیز از دیگر رویکردهای توسعه دسترسی به کتاب برای ساکنان دور از مرکز بود.
درباره ارائه خدمات معاونت امور فرهنگی، ازجمله در بخش صدور پروانه نشر، تلاش شد با متقاضیان، همراهی بیشتری انجام شود؛ بنابراین طی حدود ۸ ماه گذشته، با بیش از ۹۵ درصد درخواست‌ها موافقت شد؛ البته نواقص مدارک، از دلایل اصلی رد تقاضای سایر متقاضیان بود و همین طور در صدور مجوز چاپ کتاب.
با این وجود، نمی‌خواهم بگویم در جریان صدور پروانه‌های نشر و بررسی کتاب‌ها، اشکالی وجود ندارد یا حق کسی ضایع نشده اما معمولاً وقتی کتابی مشکل پیدا می‌کند، به اصطلاح روی آن تمرکز می‌شود؛ البته پدیدآورندگان هم حق دارند، زحمت کشیده‌اند و می‌خواهند کتاب‌شان منتشر شود. بنابراین تلاش کردیم، فرآیند بررسی کتاب‌ها دور از اعمال سلیقه باشد و اعتراض‌ها را بپذیریم. درنتیجه مسیر بررسی در حال بهبود است؛ البته نمی‌گویم مسیر، مطلوب یا ایده‌آل است. در مجموع تلاش کردیم در مسیر اهدافِ مطلوب وزارت محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی، پیش برویم اما بخش زیادی از وقت معاونت طی ۸ ماه گذشته، صرف ترمیم وضعیتی شد که تعهدات مالی آنها انجام نشده بود؛ علاوه براین بروز برخی اتفاقات مسیر کار را دشوار کرد.
درباره آمارهایی که منتشر می‌کنیم یا منتشر می‌شود، تامل داریم؛ به‌عنوان مثال در برگزاری طرح‌های فصلی، وقتی ۵ میلیارد تومان، یارانه تخصیص داده می‌شد، فروش ۲۰ تا ۲۵ میلیاردی کتاب، به ثبت می‌رسید، درحالی که در نمایشگاه مجازی کتاب سال جاری، آمار فروش، با توجه به یارانه تخصیص داده شده، تقریباً ۲ برابر بود؛ آمارهایی که بسیار معنادار است.
موضوع دیگر صادرات کتاب در بحث اقتصاد فرهنگ است. معتقدم اگر نتوانیم بازار بین‌المللی کتاب ایران را اصلاح کنیم، چندان در بهبود وضعیت صنعت نشر ایران، موفق نخواهیم بود؛ درحالی که می‌دانیم، بیش از ۶ میلیون تحصیل‌کرده و اهل فرهنگ، بیرون از ایران، زندگی می‌کنند و عمدتاً متقاضی کتاب فارسی هستند اما راهی برای دسترسی وجود ندارد.
یکی از بندهای بخش «کتاب و چاپ و نشر» کلان‌برنامه‌های وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، «احیا و تقویت برنامه‌های انگیزشی برای ترویج کتاب و کتابخوانی» است. ایشان درباره سهم کتاب در سبد خرید خانواده‌های ایرانی، در آیین بیست‌ویکمین سالگرد تاسیس نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور به آمارهای مقایسه‌ای اشاره داشتند؛ ازجمله اینکه «سهم مصارف فرهنگی ازجمله کتاب درسی، غیردرسی، کمک‌درسی روزنامه و مجله در سبد مصرف خانوار، سال ۱۳۹۶، ۱۸ صدم درصد بود اما سال ۱۴۰۲ به ۱۰ صدم درصد تقلیل پیدا کرده است.» با توجه به آمار اعلام شده و اینکه اگر دلیل اصلی کاهش خرید را قیمت کتاب در نظر بگیریم، معاونت امور فرهنگی برای افزایش تقاضا در حوزه کتاب، چه راهکارهایی در نظر دارد؟
راهکارهای افزایش تقاضا، ازجمله مباحث قابل تامل است؛ فرض کنید درباره خرید کتاب از ناشران. اینکه هدف اصلی از خرید کتاب چیست؟ به‌نظر می‌رسد دو هدف در بحث خرید از یکدیگر فاصله می‌گیرند که خطرناک است. نخست؛ تامین نیاز و تجهیز کتابخانه‌های عمومی و به صورت کلی کمک به تامین نیاز مردم و دوم، حمایت ازصنعت نشر. اما گاهی خرید معاونت از ناشران در مسیر تامین و تجهیز کتابخانه‌ها قرار نمی‌گیرد؛ بنابراین اگر بتوان بین دو هدف، همگرایی ایجاد شود تا بخش بیشتر خرید، با تقاضای مخاطبان مرتبط باشد، بسیار مفید خواهد بود؛ این ایده در همکاری با نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در نمایشگاه بین‌االمللی کتاب تهران مورد عمل قرار گرفت و نتیجه خوبی داشت.
قیمت، در میزان خرید اثرگذار است اما معتقدم، حمایت در قالب خرید کتاب و یا انواع دیگر، چندان نمی‌تواند محرک نشر کتاب یا ترویج کتابخوانی باشد، بلکه مولفه‌های ساختاری، به جریان ترویج اثرگذار هستند. می‌دانیم، دانشجویان و دانش‌آموزان به غیر از منابع درسی، به دلایل مختلف ازجمله کمبود زمان یا گرانی کتاب، کم کتاب می‌خوانند؛ بنابراین به نظر می‌رسد، اگر جمعیت خفته یا بالقوه کتابخوان در آموزش و پرورش یا آموزش عالی، در قالب ساختاری با هماهنگی هر دو دستگاه فعال شود یا سازوکار اهدا و گردش کتاب در خانواده‌ها فعال شود، از خرید کتاب به صورت مستقین توسط معاونت فرهنگی، بسیار موثرتر خواهد بود؛ وزارت فرهنگ، تا چه حد توان خرید کتاب از ناشران را دارد؟ به‌نظر می‌رسد حتی افزایش ریالی اعتبار خرید از ناشران، بر افزایش سهم کتاب در سبد خانواده‌ها و تقویت نشر، تاثیر نخواهد داشت؛ بنابراین با استفاده از ظرفیت‌های مردمی و نهادهای دولتی، می‌توان به تقویت نشر امیدوار بود.
یکی از مصادیق این رویکرد در نمایشگاه بین‌المللی کتاب ۱۴۰۴ تهران، به ثبت رسید. شاید با حدود پنج میلیارد یارانه خرید کتاب از ناحیه معاونت فرههنگی و با حمایت وزارت علوم بیش از ۲۰ میلیارد کتابجدید لاتین برای دانشگاه‌ها خریداری شد. در نتیجه به‌روزرسانی منابع کتابخانه‌ای با کتاب‌های جدید سال‌های ۲۰۲۴ و ۲۰۲۵ را شاهد بودیم. بنابراین باید دنبال سازوکارهایی مشابه باشیم که بتوانیم با صرف هزینه‌های اندک، قدرت خرید و علاقه خرید را تقویت کنیم.
بنابراین در مجموع ترویج کتابخوانی، در قالب‌های مختلف، جام باشگاه‌های کتابخوانی و پایتخت کتاب و رویدادهای دیگر همچنان پیگیری می‌شود؛ البته این پرسش مطرح است، علاوه بر برگزاری جشنواره جام باشگاه‌های کتابخوانی، چه طور از خود باشگاه‌های کتابخوانی حمایت شود؟ اصل این است که از طریق این باشگاه ها ساعت مطالعه را افزایش دهیم.
می‌دانیم، کاغذ یکی از مولفه‌های اصلی تعیین قیمت کتاب، است. با توجه به نخستین گفت‌وگوی مدیرعامل جدید کارخانه چوب و کاغذ مازندران، درباره مسائل و رویکردها، اعلام شد، کارخانه دچار بدهی کلان، آفت‌های ناترازی انرژی، تامین مواد اولیه و دیگر مسائل است. نکته درخورتوجه، تمرکز اصلی کارخانه در تولید کاغذ کتاب درسی و اشاره‌ای بسیار کوتاه به کاغذ نشر است. آیا باید از رویکرد جدید مدیرعامل جدید، نگران تامین کاغذ نشر بود؟ به‌ویژه اینکه سال‌های اخیر بسیار درباره خودکفائی در تولید کاغذ خبررسانی شد و آیا ملاقاتی طی ۷ ماه گذشته، با مدیرعامل جدید داشته‌اید یا خواهید داشت؟
بنده شخصاً با مدیر محترم کاغذ مازندران ملاقاتی نداشتم اگر چه با برخی از مدیران کارخانه های دیگر صحبت کردم. اینکه درباره کاغذ تولید داخلی، چه فکری می‌کنیم، روشن است که همه ما قانونا و اخلاقاً موظفیم از تولید داخل حمایت کنیم اما حمایت کردن به معنای این نیست که به هر شکل کاغذ تولیدی آنها را برای نشر بخریم و یا فرصت نشر را محدود به انتخاب کاغذ آنها بکنیم. حمایت از تولید داخلی نباید چرخه اقتصادی و نیز مرغوبیت کاغذ داخلی را نادیده بگیرد. چرا که اگر صرفه اقتصادی و نیز مرغوبیت کاغذ داخلی حاصل شود خود بهه خود ناشران به استفاده از آن کشیده می شوند. سیاست حمایتی ما از تولید کاغذ داخلی حتی اگر تا مدتی گلخانه ای است در ادامه باید متناسب با ساختارهای اقتصاد بازار و البته با توجه به اهمیت استراتژیک کاغذ برای کشور باشد.
معونت امور فرهنگی، واقعاً درباره وضعیت کاغذ نگران است؛ بنابراین از هر سازوکاری که بتوانیم، استفاده می‌کنیم؛ ازجمله تلاش برای فراهم کردن تسهیلات برای یکسری از کارخانه‌هایی که در آستانه تولید کاغذ اند و یا به دلائل مالی الان نمی توانند کاغذ تولید کنند. بنابراین فقط کارخانه چوب و کاغذ مازندران نیست، بلکه کارخانه‌های دیگری هم هستند. هرکدام از همین کارخانه‌ها نیز مشکلاتی دارند؛ از تامین یا سیستم برق تا مواد اولیه اما همزمان، برای کنترل و توقف افزایش قیمت کاغذ نیز تلاش می‌کنیم؛ ضمن اینکه هر جا مسیری برای خرید کاغذ داخلی باز شود، اقدام می‌کنیم از درخواست حمایت دولت برای واردات کاغذ نیز استفاده می‌کنیم.
به کاغذ داخلی توجه داریم، البته همان‌طور که اشاره شد، از کاغذ داخلی در سال های گذشته بیشتر برای تولید کتاب درسی استفاده می‌شد. در بحث کاغذ نشر، قصد تحمیل اینکه ناشران چه نوع کاغذی خریداری کنند، را نداریم. البته تمهیداتی برای استفاده ناشران از کاغذ داخلی در تولید برخی کتاب‌ها خواهیم داشت.
در مجموع نمی‌خواهیم این طور باشد که مسیر را ببندند و بگویند حتماً باید این کار را انجام دهید و به این معنا باشد که حتماً باید کاغذ داخلی استفاده شود. حمایت به این معنا، خیلی مفید نیست اما اگر صنعت تولید کاغذ، کاغذ باکیفیت ارائه کند حتماً ما هم کمک خواهیم کرد و مشتری اول، خواهیم شد. ایجاد چنین شرایطی به صنعت تولید کاغذ، بستگی دارد.
ما برای این منظور با برخی مدیران کارخانه ها گفت‌وگو داشتیم. در مجموع برای تامین کاغذ نشر، به دو هر مسیر توجه داریم.
تخصیص ۱ درصد از بودجه دستگاه‌ها، به حوزه فرهنگ، همسو با برنامه هفتم توسعه، تصویب اما در نهایت مشروط شد به سودده بودن دستگاه. درباره این روند چه دیدگاهی دارید؟
معتقدم همین نیم‌درصد هم اگر به دست ارشاد برسد، خیلی راهگشا خواهد بود. می‌دانیم موسسات و نهادهای فرهنگی زیادی اعم از شبه دولتی و یا خصوصی متقاضی استفاده از این اعتبارات هستند که عموماً از کانال وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی توزیع می شود. بنابر این باید توجه داشت که همه اعتبارات دریافتی وزارت فرهنگ، لزوماً برای خود وزارت فرهنگ نیست، بلکه از کانال وزارت فرهنگ، به خیلی از نهادهای فرهنگی بیرون از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌رسد. البته اگر بخشی از همین اعتبارات محقق شود، می‌تواند خیلی راهگشا باشد و معاونت امور فرهنگی نیز بهره‌مند خواهد شد.
بسیاری از فعالان نشر به‌ویژه کتابفروشان از آثار جنگ ۱۲ روزه، دچار آسیب و رکود شدند. برای بهبود وضعیت اقتصادی این فعالان چه برنامه‌ای در پیش دارید؟
معاونت امور فرهنگی نیز مانند سایر دستگاه‌ها، برای جلب تسهیلات اقدام کرده است اما می‌دانیم حوزه فرهنگ در روند تصمیم‌گیری‌های اداری، معمولاً در رتبه نخست قرار ندارد؛ البته این رویکرد را درک می‌کنیم؛ چراکه آسیب‌های جنگ ۱۲ روزه به نظام سلامت و کادردرمان، حتی از نظر آماری، نسبت به حوزه نشر، بیشتر هستند.
برای دریافت تسهیلات اقدام و همچنین مکاتبات و گفت‌وگوهای لازم از سوی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شده است با این وجود، چرخه مراحل اداری برای حمایت از آن‌هایی که چه مستقیم دچار آسیب شدند و چه فعالانی که به واسطه تعطیلی، غیرمستقیم آسیب دیدند، زمان‌بَر است اما پیگیر هستیم؛ البته مسئله تعطیلی‌های ناگهانی نیز بر پیگیری‌ها اثر گذاشته است.
آیا حمایت‌ها مشابه طرح‌های فروش مجازی و فیزیکی خانه کتاب و ادبیات ایران است؟
حمایت‌ها بیشتر در قالب تخصیص تسهیلات بانکی کم بهره است.
می‌دانیم آیین‌نامه اجرایی بند ج ماده ۹۲ قانون برنامه پنج‌ساله ششم توسعه، در دوره وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت دوازدهم تدوین و سامانه ثبت‌نام متقاضیان نیز چند سال بعد رونمایی شد اما قانون، همچنان ناقص و پُراشکال اجرا می‌شود. تدبیر برای بهبود اجرای قانون چیست؟
ناشران، کتابفروشان و اهالی مطبوعات، بر حسب مقررات از برخی معافیت‌های مالیاتی و بیمه‌ای برخوردار هستند؛ البته گاهی برخوردهای سلیقه‌ای مانع اجرای این معافیت‌ها می شود. برای اجرای نظام‌مند قوانین حمایتی از فعالان نشر، جلسات خوبی با دستگاه‌های مرتبط و همچنین صنوف برگزار شده است و ادامه دارد. امیدواریم سریع‌تر، درباره نحوه اعمال، اجرا و دوگانگی‌ها به نتیجه برسیم؛ به‌عبارت دیگر از اجراهای سلیقه‌ای فاصله گرفته، سازوکاری فراهم شود تا واقعاً به نتیجه برسد.
یکی از رویدادهای مهم در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، برگزاری نخستن فلوشیپ نشر تهران بود، آیا نمایشگاه سال آینده، دوره بعدی فلوشیپ را خواهیم داشت؟
بله حتماً؛ دوستان درحال آماده کردن مقدمات برگزاری دومین دوره فلوشیپ هستند.