در جهانی که با چالش‌های مربوط به تغییرات اقلیمی، محدودیت منابع انرژی فسیلی و ضرورت توسعه پایدار مواجه است، تمرکز بر انرژی‌های تجدیدپذیر به‌عنوان راهکاری کلیدی برای آینده‌ای پاک و پایدار مطرح شده‌ است.

انرژی‌های خورشیدی، بادی، برق‌آبی و زمین‌گرمایی نه‌تنها موجب کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌شوند، بلکه فرصت‌های جدیدی برای توسعه اقتصادی و اجتماعی ایجاد می‌کنند. در این میان، زنان به‌عنوان نیمی از جمعیت جهان، نقشی محوری در پیشبرد اهداف انرژی پاک ایفا می‌کنند.

مشارکت زنان در سیاست‌گذاری، نوآوری، اجرا و آموزش در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر، نه‌تنها به توسعه این صنعت کمک می‌کند، بلکه الگویی برای عدالت جنسیتی و توانمندسازی اجتماعی ارائه می‌دهد.

اهمیت انرژی‌های تجدیدپذیر در جهان امروز

انرژی‌های تجدیدپذیر به دلیل پایداری و کاهش اثرات زیست‌محیطی، در دهه‌های اخیر به کانون توجه جهانی تبدیل شده‌اند.

بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی‌های تجدیدپذیر (IRENA) در سال ۲۰۲۳، انرژی‌های تجدیدپذیر حدود ۳۰ درصد از تولید برق جهانی را تشکیل داده‌اند که نسبت به سال ۲۰۱۵ با ۱۹.۳ درصد، رشد قابل‌توجهی را نشان می‌دهد.

این رشد نتیجه سرمایه‌گذاری‌های کلان در فناوری‌های خورشیدی، بادی و برق‌آبی، همراه با سیاست‌های جهانی برای کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی است. با این حال، تحقق اهداف توافق پاریس برای محدود کردن گرمایش جهانی به ۱.۵ درجه سانتی‌گراد، نیازمند مشارکت گسترده‌تر همه اقشار جامعه، به‌ویژه زنان، در این حوزه است.

گزارش سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۲ نشان می‌دهد که حضور زنان در مدیریت منابع طبیعی و انرژی، به نتایج بهتر اقتصادی و زیست‌محیطی منجر شده است. این گزارش بر ضرورت مشارکت زنان در تمام مراحل زنجیره ارزش انرژی‌های تجدیدپذیر، از طراحی پروژه تا اجرا و نظارت، تأکید دارد

زنان، به‌عنوان نیروی انسانی و تصمیم‌گیر، می‌توانند با دیدگاه‌های عدالت‌محور و پایدار خود، تحولات عمیقی در صنعت انرژی ایجاد کنند.

گزارش سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۲ نشان می‌دهد که حضور زنان در مدیریت منابع طبیعی و انرژی، به نتایج بهتر اقتصادی و زیست‌محیطی منجر شده است. این گزارش بر ضرورت مشارکت زنان در تمام مراحل زنجیره ارزش انرژی‌های تجدیدپذیر، از طراحی پروژه تا اجرا و نظارت، تأکید دارد.

نقش زنان در توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر

سیاست‌گذاری و رهبری

زنان در نقش‌های سیاست‌گذاری و مدیریتی می‌توانند جهت‌گیری‌های استراتژیک صنعت انرژی را به سمت پایداری هدایت کنند. در ایران، تلاش‌هایی برای افزایش حضور زنان در این حوزه آغاز شده است.

به گفته یک مقام مسئول در سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی ایران (ساتبا)، زنان با توانایی‌های خود در مدیریت و برنامه‌ریزی، می‌توانند پرچم‌دار توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور باشند. برای مثال، پروژه‌های توسعه انرژی خورشیدی در مناطق محروم مانند سیستان و بلوچستان، با مشارکت زنان در سیاست‌گذاری‌های محلی، به نتایج مثبتی در توانمندسازی جوامع منجر شده است.

در سطح جهانی، نمونه‌های موفقی از نقش زنان در سیاست‌گذاری انرژی‌های تجدیدپذیر وجود دارد. در کشورهایی مانند سوئد و آلمان، زنان در شوراهای سیاست‌گذاری انرژی حضور پررنگی دارند و به تدوین برنامه‌هایی برای افزایش سهم انرژی‌های پاک کمک کرده‌اند.

گزارش IRENA در سال ۲۰۲۱ نشان می‌دهد که کشورهایی با حضور بیشتر زنان در تصمیم‌گیری‌های انرژی، سیاست‌های جامع‌تری برای کاهش انتشار کربن اجرا کرده‌اند. به عنوان مثال، در هند، زنان سیاست‌گذار در برنامه‌های ملی انرژی خورشیدی، به توسعه زیرساخت‌های محلی و دسترسی جوامع روستایی به برق پاک کمک کرده‌اند.

اجرا و نوآوری

زنان در اجرای پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر، به‌ویژه در سطح محلی، نقش مهمی ایفا می‌کنند. در ایران، پروژه تولید برق خورشیدی در سواحل مکران نمونه‌ای برجسته از این مشارکت است. زنان در این منطقه، با یادگیری مهارت‌های فنی مانند نصب و نگهداری پنل‌های خورشیدی، نه‌تنها به تولید انرژی پاک کمک کرده‌اند، بلکه درآمدی پایدار برای خانواده‌های خود ایجاد کرده‌اند. این پروژه‌ها، علاوه بر تأثیرات زیست‌محیطی، به توانمندسازی اقتصادی زنان در مناطق محروم کمک کرده است.

در آفریقا، زنان در پروژه‌های کوچک‌مقیاس انرژی خورشیدی نقش کلیدی دارند. در کنیا، برنامه موسوم به «روشن‌سازی آفریقا» (Lighting Africa) با مشارکت زنان روستایی، بیش از ۱۰ میلیون نفر را به برق خورشیدی متصل کرده است.

زنان در این برنامه، به‌عنوان تکنسین و توزیع‌کننده پنل‌های خورشیدی، نه‌تنها به توسعه انرژی پاک کمک کرده‌اند، بلکه الگویی برای خودکفایی اقتصادی ارائه داده‌اند. گزارش بانک جهانی (۲۰۲۱) نشان می‌دهد که مشارکت زنان در پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر، نرخ موفقیت این پروژه‌ها را تا ۲۰ درصد افزایش داده است.

آموزش و فرهنگ‌سازی

زنان به‌عنوان مربیان و فرهنگ‌سازان، نقش مهمی در ترویج استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر دارند.

این برنامه‌ها شامل دوره‌های آموزشی برای نصب پنل‌های خورشیدی، مدیریت مصرف انرژی و آگاهی‌بخشی در جوامع محلی است. زنان با آموزش به خانواده‌ها و کودکان، فرهنگ استفاده از انرژی پاک را نهادینه می‌کنند.

در سطح جهانی، نمونه‌های موفقی از نقش زنان در آموزش دیده می‌شود. در بنگلادش، برنامه موسوم به «خواهران خورشیدی» (Solar Sisters) زنان را به‌عنوان سفیران انرژی خورشیدی آموزش داده تا در جوامع روستایی، فناوری‌های پاک را معرفی کنند.

این برنامه تاکنون بیش از پنج هزار زن را آموزش داده و به بیش از ۲ میلیون نفر دسترسی به انرژی پاک فراهم کرده است. چنین ابتکاراتی نشان‌دهنده قدرت زنان در تغییر رفتارهای اجتماعی و ترویج پایداری است.

چالش‌های پیش روی زنان

با وجود این پیشرفت‌ها، زنان در مسیر مشارکت در توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر با موانع متعددی مواجه‌اند:

دسترسی محدود به مدیریت: گزارش IRENA در سال ۲۰۲۱ نشان می‌دهد که تنها ۳۲ درصد از مشاغل ارشد در صنعت انرژی‌های تجدیدپذیر در اختیار زنان است. این شکاف جنسیتی در مدیریت، توانایی زنان برای تأثیرگذاری بر سیاست‌ها و پروژه‌ها را محدود می‌کند.

کاستی آموزش‌های فنی: در بسیاری از مناطق، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، زنان به آموزش‌های تخصصی در زمینه فناوری‌های تجدیدپذیر دسترسی ندارند. این مشکل در کشورهایی نظیر کشور ما به‌ویژه در مناطق محروم، مشهود است.

گزارش بانک جهانی (۲۰۲۱) نشان می‌دهد که مشارکت زنان در پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر، نرخ موفقیت این پروژه‌ها را تا ۲۰ درصد افزایش داده است

هنجارهای فرهنگی: در برخی جوامع، هنجارهای سنتی، حضور زنان در نقش‌های فنی و مدیریتی را محدود می‌کند. این مسئله در مناطق روستایی کشورهای خاورمیانه پررنگ‌تر است.

کمبود زیرساخت‌ها: نبود زیرساخت‌های اولیه مانند دسترسی به برق یا آب در مناطق محروم، مشارکت زنان در پروژه‌های انرژی را دشوار می‌کند. به عنوان مثال، در سیستان و بلوچستان، کمبود زیرساخت‌ها مانع از اجرای گسترده پروژه‌های خورشیدی توسط زنان شده است.

راهکارهای تقویت مشارکت زنان

برای غلبه بر این چالش‌ها و تقویت نقش زنان در توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، اقدامات زیر پیشنهاد می‌شود:

آموزش و توانمندسازی: ایجاد برنامه‌های آموزشی تخصصی برای زنان در زمینه فناوری‌های تجدیدپذیر، مانند نصب و نگهداری پنل‌های خورشیدی یا مدیریت شبکه‌های هوشمند. این برنامه‌ها باید در مناطق محروم نیز اجرا شوند.

سیاست‌های معطوف به رفع شکاف‌های جنسیتی: تدوین سیاست‌هایی برای افزایش حضور زنان در نقش‌های مدیریتی و تصمیم‌گیری ضرورت دارد. تجربه فیلیپین با قانون مگنا کارتای (۲۰۱۹)، که حداقل ۴۰ درصد مشارکت زنان در شوراهای توسعه‌ای را الزام می‌کند، می‌تواند الگویی برای ایران باشد.

سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها: توسعه زیرساخت‌های اولیه مانند دسترسی به برق و آب در مناطق محروم، مشارکت زنان را تسهیل می‌کند. این امر به‌ویژه در پروژه‌های محلی انرژی خورشیدی و بادی اهمیت دارد.

شبکه‌سازی و حمایت: ایجاد شبکه‌های حرفه‌ای برای زنان فعال در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر، مانند آنچه در آفریقای جنوبی با واحدهای جنسیتی انجام شده، می‌تواند تبادل تجربه و حمایت متقابل را تقویت کند.

حمایت مالی: ارائه وام‌های کم‌بهره و کمک‌های مالی به زنان برای راه‌اندازی کسب‌وکارهای مرتبط با انرژی‌های تجدیدپذیر، مانند تعاونی‌های خورشیدی.

نمونه‌های موفق جهانی

در سطح جهانی، نمونه‌های متعددی از مشارکت موفق زنان در انرژی‌های تجدیدپذیر وجود دارد که می‌تواند برای کشور ما هم الهام‌بخش باشد:

هند: برنامه ملی انرژی خورشیدی هند با مشارکت زنان در تعاونی‌های روستایی، بیش از یکصد هزار خانوار را به برق خورشیدی متصل کرده است. زنان در این برنامه، به‌عنوان تکنسین و مدیر پروژه، نقش کلیدی دارند.

آفریقای جنوبی: برنامه‌ریزی‌های جدید در مدیریت منابع آب و انرژی، مشارکت زنان را تا ۵۰ درصد افزایش داده و به بهبود کارایی پروژه‌ها کمک کرده است.

کنیا: برنامه روشن‌سازی آفریقا با آموزش زنان برای توزیع و نصب پنل‌های خورشیدی، به توسعه اقتصادی و زیست‌محیطی مناطق روستایی کمک کرده است.

بنابر گزارش‌های موجود، در ایران نیز پروژه‌های محلی مانند تولید برق خورشیدی در مکران و برنامه‌های آموزشی ساتبا، گام‌های اولیه‌ای برای توانمندسازی زنان هستند. با این حال، گسترش این برنامه‌ها و رفع موانع زیرساختی و فرهنگی، می‌تواند تأثیرات عمیق‌تری ایجاد کند.

زنان با توانایی‌های خود در سیاست‌گذاری، اجرا، نوآوری و آموزش، نقشی بی‌بدیل در توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر ایفا می‌کنند. مشارکت آن‌ها نه‌تنها به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و توسعه پایدار کمک می‌کند، بلکه عدالت جنسیتی و توانمندسازی اجتماعی را تقویت می‌کند.

با رفع موانع موجود، از جمله کمبود آموزش، هنجارهای فرهنگی و زیرساخت‌های ناکافی، زنان می‌توانند پرچم‌دار تحول در صنعت انرژی پاک شوند. سرمایه‌گذاری در توانمندسازی زنان، آینده‌ای سبزتر و عادلانه‌تر را برای ایران و جهان رقم خواهد زد.

منابع:

Energy Regulators Regional Association (ERRA): Renewable energy statistics ۲۰۲۳

UNWOMEN: GENDER EQUALITY IN THE SUSTAINABLE ENERGY TRANSITION

UNWOMEN: Press release: UN Commission on the Status of Women reaffirms women's and girls’ leadership as key to address climate change, environmental and disaster risk reduction for all

The World Bank: GENDER EQUALITY IN THE ENERGY SECTOR

The World Bank: Renewables ۲۰۲۱ - Global Status Report ۲۰۲۱

OECD: Clean Energy Transitions Programme ۲۰۲۲

OECD: Empowering Women in the Transition Towards Green Growth in Greece