عملیات مرمت و پاکسازی یکی از برجسته‌ترین آثار هنر معاصر جهان، گوی پومودورو اثر آرنالدو پومودورو، به همت بنیاد مستضعفان در موزه زمان آغاز شد.
حساسیت بالا نسبت به حفظ رنگ، جنس و لایه‌های هنری این اثر، فرآیند مرمت را به پروژه‌ای پیچیده و چندوجهی تبدیل کرده است.
منیژه هادیان دهکردی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، در گفت و گو با خبرنگار جماران از آغاز پروژه مرمت و حفاظت از اثر هنری کره پومودورو در موزه زمان خبر داد.
به گفته دکتر هادیان، این اثر هنری متعلق به آرنالدو پومودورو، هنرمند شناخته‌شده ایتالیایی است که شهرت جهانی‌اش را مدیون آثار برنزی با اشکال کروی، ستونی، هرمی و دیگر فرم‌هاست.
وی افزود: «فلسفه هنری این هنرمند مبتنی بر ترکیب سطحی براق و صیقلی به‌عنوان نماد کمال با شکافی است که درون اثر را آشکار می‌سازد؛ همان‌گونه که در این اثر دیده می‌شود.»
وی در ادامه گفت: «جنس این اثر از برنز و آلیاژ مس است و از سال ۱۳۵۷ در پارک ارم نصب بوده است. در این مدت، به دلیل شرایط نامساعد محیطی و نبود مراقبت‌های اصولی، دچار آسیب‌هایی از جمله تغییر رنگ، خوردگی و آلودگی سطحی شده است. اقدامات غیرکارشناسی پاکسازی نیز بر آسیب‌ها افزوده است.»
وی افزود: «با پیگیری دکتر سلیمانی، این اثر به موزه زمان منتقل شده تا تحت نظارت تیم مرمت، عملیات پاکسازی و احیا روی آن انجام شود.»
وی تأکید کرد: «فرآیند مرمت همانند پزشکی است که ابتدا باید بیماری را شناسایی کرده، سوابق بیمار را بررسی کرده و سپس برای درمان اقدام کند. در همین راستا، بررسی‌هایی شامل آندوسکوپی از بخش داخلی کره از طریق یکی از میخ‌های بازشده انجام گرفته است.»
وی همچنین گفت: «مستندسازی و فتوگرامتری بخش مهمی از پروژه است. مهندس صالحی، متخصص فتوگرامتری و مستندسازی، با تهیه هزاران تصویر از اثر و مدل‌سازی سه‌بعدی، امکان بررسی دقیق تغییرات ریز مانند. ریزترک‌ها، تغییر رنگ و آسیب‌های سطحی را بدون نیاز به حضور فیزیکی در محل فراهم می‌کند.»
وی افزود: «همچنین سرکار خانم شیبا خدیر، متخصص مرمت فلز و جناب آقای مس فروشان، در حال انجام بررسی‌های میکروسکوپی برای شناسایی جزئی‌ترین آسیب‌ها و خوردگی‌ها هستند. بخشی از نمونه‌ها نیز برای آنالیز آزمایشگاهی از سطح اثر برداشته می‌شود تا در نهایت به روش مرمت و پاکسازی اثر برسیم تا بتوانیم ان را به وضعیت قبل برگردانیم.»
هادیان با اشاره به ویژگی‌های خاص آثار تاریخی گفت: «به‌طور معمول، آثار تاریخی دارای یک لایه پتینه هستند که به‌صورت طبیعی روی آن‌ها تشکیل می‌شود و حفظ این لایه بخشی از اصالت اثر محسوب می‌شود.»
وی افزود: «اما در مورد این اثر خاص، که یک اثر معاصر به‌شمار می‌رود، طی مکاتباتی که با بنیاد پومودورو انجام داده‌ایم، نظر آن‌ها بر این است که شیء مورد نظر باید از نظر ظاهری، یعنی در فرآیند پاکسازی، به وضعیت اولیه خود بازگردد؛ حالتی که کاملاً براق و صیقلی بوده است.»
وی گفت: «البته برخی بخش‌های سبز رنگ اثر، به‌صورت تعمدی توسط خود هنرمند ایجاد شده‌اند که باید حفظ شوند. ازاین‌رو، تیم مرمت موظف است میان آسیب‌های ناشی از شرایط محیطی و بخش‌هایی که توسط هنرمند ایجاد شده‌اند، تمایز قائل شود.»
وی افزود: «در ایران، سه نمونه از این اثر هنری وجود دارد. بزرگ‌ترین نمونه در موزه زمان، نمونه‌ای در موزه هنرهای معاصر و نمونه‌ای مینیاتوری به قطر 30 سانت در کاخ نیاوران نگهداری می‌شود. همچنین، یک اثر ستونی از پومودورو نیز در نیاوران وجود دارد. آثار مشابه کره ای با ابعاد بزرگ، تنها در چند نقطه محدود جهان مانند سازمان ملل نیویورک، یونسکو پاریس و میدان واتیکان ایتالیا دیده می‌شود.»
وی در ادامه گفت: «حدود دو هفته از آغاز پروژه می‌گذرد. مطالعات اولیه شامل بررسی‌های محیطی، آندوسکوپی و عملیات فتوگرامتری انجام شده و برنامه‌ریزی برای ادامه مراحل پاکسازی در حال انجام است. اگرچه کارفرما تمایل به تسریع کار دارد، اما مرمت نیازمند صبر، دقت و پژوهش کامل است و هیچ اقدامی بدون تکمیل بررسی‌ها انجام نمی‌شود.»
وی افزود: «براساس برآوردهای انجام‌شده، مدت زمان اجرای این پروژه حدود ۱۴ هفته در نظر گرفته شده است. عملیات پاکسازی شامل حذف گردوغبار، آلودگی‌ها و سیاهی‌های سطحی ناشی از ترکیبات سولفیدی و تثبیت نهایی سطح اثر با استفاده از مواد محافظ تخصصی خواهد بود.»
به گفته هادیان، هدف از این کار محافظت بیشتر اثر در برابر عوامل محیطی چون باران، آلودگی هوا و فضولات پرندگان است.
وی تأکید کرد: «عملیات مرمت، پایان حفاظت از اثر نیست و پایش مستمر وضعیت آن، بخشی جدایی‌ناپذیر از این فرآیند است. مستندسازی دقیق نیز به همین منظور انجام می‌شود تا در آینده امکان مقایسه و تحلیل هرگونه تغییر فراهم باشد.»
مرمت تخصصی برای مراقبت از درخشش طلایی یک اثر جهانی
شیبا خدیر، متخصص مرمت فلز، با اشاره به پیچیدگی‌های مرمت اثر هنری «کره پومودورو» به جماران گفت: «در تلاش هستیم که یا ماده اولیه مورد استفاده در ساخت این اثر را بیابیم، یا نمونه‌ای مشابه آن را، یا در نهایت از مواد شیمیایی‌ای بهره ببریم که به‌طور معمول در فرآیندهای استاندارد مرمت به‌کار می‌روند.»
وی با بیان اینکه سطح اثر بسیار صیقلی و شفاف است، تأکید کرد: «استفاده از روش‌های مکانیکی باید به حداقل برسد، چرا که این روش‌ها می‌توانند باعث ایجاد خراش یا خط و خش روی سطح شوند. همچنین، در انتخاب روش‌های شیمیایی نیز باید با دقت بالا عمل کنیم، چون به هیچ وجه نباید موجب تغییر رنگ سطح اثر شویم.»
خدیر افزود: «تناژ خاص طلایی این آلیاژ بسیار حساس است و هر ماده‌ی شیمیایی می‌تواند واکنشی متفاوت بر آن ایجاد کند. از این رو، با احتیاط کامل پیش می‌رویم.»
وی از بررسی‌های در حال انجام در این زمینه خبر داد و گفت: «می‌خواهیم ببینیم آیا می‌توان از موادی که پیش‌تر در مرمت آثار معاصر مشابه در مجموعه‌های دیگر استفاده کرده‌ایم، بهره برد. چند نمونه آزمایشی قبلاً انجام شده و نتایج نسبتاً خوبی داشته‌ایم. اگر این روش‌ها پاسخگو باشند، ادامه می‌دهیم و در غیر این صورت، ممکن است از طریق بنیاد پومودورو برای تهیه‌ی مواد اقدام کنیم.»
این مرمت‌گر آثار فلزی در ادامه با اشاره به برخی آسیب‌های مشاهده‌شده روی اثر، گفت: «برخی آسیب‌ها ناشی از مواد ناشناخته‌ای است که روی سطح اثر استفاده شده‌اند. این مواد در بزرگ‌نمایی‌ها حالتی چسب‌مانند یا شبیه به زین دارند، اما هنوز مشخص نیست دقیقاً از چه ترکیبی هستند.»
وی همچنین درباره ساختار کلی اثر توضیح داد: «رنگ طلایی اثر مربوط به آلیاژ برنز است. طبق آنالیز عنصری انجام‌شده – که هنوز تفسیر کامل آن به دست ما نرسیده – مشخص شده جنس کلی اثر آلیاژی از مس است. بنابراین، امکان پرداخت سطح به شکلی که درخشش شدید ایجاد کند، وجود ندارد و باید تا جای ممکن با حفظ لایه اصلی، شفافیت و جلای سطح را بازگردانیم.»
وی افزود: «در برخی نقاط، به‌ویژه در نواحی زیرین، ترکیبات اکسیدهای مس مشاهده می‌شود که احتمالاً حاصل تأثیر عوامل محیطی هستند؛ اما بخش قابل توجهی از پاتیناها با نیت هنری و به‌عنوان بخشی از بیان اثر شکل گرفته‌اند.»
خدیر افزود: «در مجموع، این اثر از آلیاژ برنز ساخته شده، اما در برخی قسمت‌ها که رنگ طلایی‌تر دارند، آلیاژ برنج نیز دیده می‌شود. در واقع، ترکیب‌های به‌کار رفته در این اثر، همگی از آلیاژهای پایه‌مس هستند که در بخش‌هایی برنز و در قسمت‌هایی ترکیب نزدیک به برنج غالب است.»
گوی پومودورو؛ اثری از مجسمه‌ساز سرشناس ایتالیایی
گوی پومودورو (Sphere within Sphere) یکی از برجسته‌ترین آثار هنر معاصر جهان است که توسط آرنالدو پومودورو، مجسمه‌ساز مشهور ایتالیایی، خلق شده است.
این اثر با ظاهر خاص و ترکیب پیچیده‌ای از فرم‌های کروی و درون‌تهی، نماد پیچیدگی، تضاد و تعامل بین نظم و آشوب در دنیای مدرن است.
یکی از نسخه‌های این اثر در گذشته در پارک ارم تهران قرار داشت و به‌تازگی به موزه زمان منتقل شده است.