ریحانه اسکندری: با رشد پرشتاب هوش مصنوعی و ورود آن به عرصه‌های مختلف، حوزه ترجمه نیز با تحولات بزرگی مواجه شده است. در حال حاضر، موضوع ظهور و ورود هوش مصنوعی به این حوزه به حدی جدی شده است که حتی در سایت کتابخانه ملی نیز بخشی را به آثار ترجمه‌شده با کمک هوش مصنوعی اختصاص داده‌اند. این روند پر شتاب باعث شده که بسیاری از کارشناسان آن را تهدیدی جدی برای جایگاه مترجمان انسانی معرفی کنند.
در شرایطی که فرار از تکنولوژی امکان پذیر نیست این سوال به وجود می‌آید که آیا ورود هوش مصنوعی باعث کشته شدن خلاقیت انسانی مترجمان در این صنعت می‌شود و شور و رقابت را از پروسه ترجمه حذف می‌کند؟
در همین رابطه، کیهان بهمنی، مترجم، منتقد و استاد دانشگاه، در گفت‌وگویی با خبرآنلاین، به آسیب‌شناسی این موضوع پرداخت.
او در پاسخ به پرسشی درباره امکان حذف تدریجی مترجم انسانی گفت: «صددرصد این اتفاق خواهد افتاد. اگر ما ترجمه را به دو بخش اولیه تقسیم کنیم، که در مطالعات ترجمه نیز این تقسیم‌بندی رایج است، یعنی ترجمه ادبی و ترجمه متون غیرادبی، قطعاً هوش مصنوعی به‌زودی مترجم انسانی را کنار می‌گذارد. در مورد متون حقوقی، سیاسی، اقتصادی، بازرگانی و تمامی موارد مشابه، دیگر نیازی به مترجم انسانی نیست. یعنی آن عامل انسانی به کلی کنار گذاشته می‌شود.»
بهمنی افزود: «در ترجمه ادبی اما زمان بیشتری لازم است تا هوش مصنوعی بتواند جای مترجم انسانی را بگیرد. حداقل این است که برای ترجمه متون ادبی، وجود یک عامل انسانی، یعنی یک مترجم و ویراستار ضروری است تا متن‌ها را بازسازی و ویرایش کنند. چراکه در ادبیات، ما با زبان روزمره و اولیه مواجه نیستیم؛ بلکه با زبانی سروکار داریم که به واسطه مجوزهای شاعرانه یا آنچه مجوزهای ادبی می‌نامیم، اجازه‌ی هر نوع خلاقیتی را به نویسنده می‌دهد. به همین دلیل فکر می‌کنم در این حوزه، هوش مصنوعی هنوز نتوانسته و شاید نتواند در آینده‌ای نزدیک جایگزین مناسبی باشد.»
او در ادامه درباره خلاقیت انسانی در ترجمه و اهمیت آن برای مخاطبان گفت: «وقتی از خلاقیت صحبت می‌کنیم، باید در نظر داشت که این پدیده در ترجمه بسیار نادر و کمیاب است. مثلاً هنگام واژه‌سازی در ترجمه‌ی متنی رئال درباره زندگی روزمره، ممکن است فقط چند واژه نیاز به خلاقیت داشته باشند. تنها چیزی که باقی می‌ماند سبک نگارش است؛ که البته بین نویسندگان مختلف تفاوت دارد. مثلاً نثر “همینگوی” با نثر “جیمز جویس” خیلی فرق می‌کند. مترجم هم حتماً باید به این تفاوت‌ها آگاه باشد. اما به نظر من با قدرت و سرعتی که هوش مصنوعی دارد، بالاخره یک روز به آن سطح خواهد رسید؛ اگرچه هنوز زمان می‌طلبد.»
کیهان بهمنی
بهمنی درباره اهمیت ترجمه انسانی برای مخاطب عام اظهار داشت: «به نظر من این موضوع که مخاطب به ترجمه انسانی توجه دارد غلط است. من فکر نمی‌کنم مخاطب چندان برایش اهمیت داشته باشد که ترجمه توسط عامل انسانی انجام شده یا کامپیوتر. چون در حالت عادی هم تعداد مخاطبانی که با نام مترجمان آشنا هستند بسیار کم است. به‌خصوص در بازار کتاب ایران ما تعداد کمی مخاطب حرفه‌ای کتاب‌خوان داریم. آنچه در عمل مشاهده می‌شود این است که معیار انتخاب کتاب، بیشتر قیمت و نام اثر است تا نام مترجم. با اینکه بارها درباره این موضوع صحبت شده، هنوز طیف وسیعی از خوانندگان دقت نمی‌کنند که مترجم شناخته‌شده است یا نه. البته ما گروهی از خوانندگان حرفه‌ای داریم که به این مسائل توجه می‌کنند، اما در آینده، همین اکثریت کم‌توجه، مخاطب اصلی بازار خواهند بود.»
او در ادامه در رابطه با این موضوع که با ورود هوش مصنوعی به صنعت ترجمه حس رقابت بین ناشرین و مترجمین از بین می‌رود گفت: «در گذشته رقابت بین ناشران برای انتشار سریع‌تر و بهتر یک ترجمه از یک اثر مطرح وجود داشت، اما حالا این رقابت هم ممکن است از بین برود.»
بهمنی در این‌باره توضیح داد: «در آینده قطعا این رقابت از بین می‌رود. اگر ما اقدامی نکنیم، هر کتابی که بیرون بیاید به‌ویژه اگر کتابی پرسر و صدا باشد ممکن است توسط ۲۰ یا ۳۰ ناشر مختلف، ترجمه و منتشر شود. این مسئله موجب آشفتگی بازار نشر خواهد شد. حالا هم که تیراژ کتاب‌ها به ۲۰۰ نسخه رسیده، برای ناشر دیگر صرف ندارد کتابی را که قبلاً توسط ناشر دیگر منتشر شده، دوباره منتشر کند. به همین دلیل فکر می‌کنم نابسامانی فعلی حتی نابسامان‌تر خواهد شد و با ترجمه‌های متعدد از یک اثر مواجه خواهیم شد.»
بهمنی در ادامه به تجربیات جهانی، مثل اعتراضات انجمن نویسندگان انگلیس و تهدید به دریافت غرامت در صورت از دست دادن شغلشان به واسطه هوش مصنوعی، هم چنین درگیری‌ها در کشور هلند، پس از اقدام یکی از نشریات بزرگشان برای کار با هوش مصنوعی واکنش نشان داد.
او در پاسخ به این پرسش که آیا چنین اعتراض‌هایی ممکن است در ایران هم رخ دهد، توضیح داد: «ابدا امکان ندارد ما چیزی مثل اتفاقات در انگلیس یا هلند را در ایران ببینیم. چون ما اصلا چیزی به نام انجمن صنفی مترجمان در ایران نداریم که بتواند پیگیر چنین قضایایی باشد. بسیاری از مشکلات صنفی حوزه ترجمه در کشور، مرجع مشخصی برای پیگیری ندارند. بنابراین اصلا راهی برای اعتراض جمعی وجود ندارد.»
هوش مصنوعی
او در ادامه خاطرنشان کرد: «احیاناً اگر اعتراضی هم صورت بگیرد یا کسی بخواهد صدای خود را به جایی برساند، فکر نمی‌کنم در ایران مشکلی پیش بیاید و کسی واکنشی نشان بدهد و اهمیت بدهد.»
در پایان این گفت‌وگو، کیهان بهمنی در پاسخ به پرسشی درباره اولویت‌های فعلی برای بهبود شرایط ترجمه در ایران با توجه به ورود هوش مصنوعی گفت: «مهم‌ترین اولویتی که وجود دارد رسیدگی به بحث کپی رایت در ایران است. تا زمانی که این بحث مطرح نباشد، مترجم انگیزه زیادی برای کار کردن ندارد. شما یک کتاب را با زحمت ترجمه می‌کنید و وقتی آن کتاب با مشکلات زیادی موفق به حضور در بازار می‌شود، فردای آن روز کتاب را در بازار آزاد و ایستگاه مترو می‌بینید. بعدی از مدتی هم متوجه می‌شوید چندین ناشر همان کتاب را منتشر کرده‌اند و به وفور هم در اختیار بازار قرار داده‌اند. به همین دلیل مترجم طبیعتاً انگیزه کار خودش را از دست می‌دهد.»
او ادامه داد: «در گذشته وزارت ارشاد تعدادی از کتاب‌ها را خریداری می‌کرد و به نوعی یک مقدار نفس بازار ترجمه گرم باقی می‌ماند. حداقل تیراژ به ۱۰۰۰ نسخه می‌رسید. اما الان می‌بینیم که با تیراژ ۲۰۰ نسخه مواجه هستیم. این ارقام واقعاً هیچ انگیزه‌ای برای مترجم باقی نمی‌گذارند. اگر هم کسی هنوز کار می‌کند، دیگر جنبه معنوی ندارد.»
بهمنی در پایان اظهار کرد:«در مطالعات ترجمه، ما برای این حرفه دو بُعد قائل هستیم: یکی بُعد اجتماعی، یعنی سرمایه اجتماعی و اعتباری که مترجم از این کار کسب می‌کند، و دیگری بُعد مادی. متأسفانه این بُعد دوم، یعنی درآمد؛ حالا کاملاً از بین رفته است.»
۵۹۲۴۴
∎