به گزارش خبرنگار سیاست خارجی ایرنا، در شرایطی که تحولات ژئوپلیتیکی در منطقه قفقاز جنوبی با شتاب بیشتری در حال پیش‌روی است، جمهوری اسلامی ایران بار دیگر بر ثبات موضع خود نسبت به مرزهای ژئوپلیتیکی و مخالفت با هرگونه تغییر تحمیلی تأکید کرده است. این در حالی است که گمانه‌زنی‌هایی درباره تلاش آمریکا برای ایفای نقش در مدیریت دالان موسوم به زنگزور بر پیچیدگی معادلات منطقه افزوده است.
«اسماعیل بقائی» سخنگوی وزارت امور خارجه در نشست خبری امروز دوشنبه ۶ مرداد در پاسخ به ایرنا درباره انتشار اخبار و اظهارات متناقض پیرامون تغییر احتمالی در موضع تهران درباره تحولات جاری در قفقاز جنوبی، تأکید کرد که هیچ تغییری در موضع رسمی جمهوری اسلامی ایران ایجاد نشده است.
وی با تفکیک دو موضوع اصلی مذاکرات صلح میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان و موضوع مسیرهای ترانزیتی منطقه‌ای گفت: «نکته‌ای که همیشه بر آن تأکید کرده‌ایم این است که گسترش مسیرهای مواصلاتی به‌هیچ عنوان نباید مغایر با حاکمیت ملی دولت‌ها و تمامیت ارضی آن‌ها باشد و نباید موجب تغییر در ژئوپلیتیک منطقه یا مرزهای شناخته‌شده، شود. نکته دیگری که در این چند روز مطرح شده، موضوع ورود بازیگران فرامنطقه‌ای به تحولات منطقه است. ما به‌صراحت اعلام کرده‌ایم که این موضوع به نفع امنیت و توسعه منطقه نیست و خوشحالیم که این شایعات مبنی بر مشارکت برخی طرف‌های فرامنطقه‌ای در روندهای مرتبط با جمهوری آذربایجان، از سوی بازیگران مختلف رد شده است. بنابراین، این موضوع را با دقت رصد می‌کنیم، چرا که با منافع کشور ما نیز در ارتباط است.»
«دالان زنگزور»؛ پروژه‌ای اقتصادی یا تهدیدی ژئوپلیتیکی؟
دالان موسوم به زنگزور که هدف آن اتصال خاک جمهوری آذربایجان به نخجوان از طریق اراضی جنوب ارمنستان (سیونیک) است، طی ماه‌های اخیر بار دیگر به کانون تنش‌های سیاسی و لفظی در منطقه بدل شده است. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، چندین‌بار تهدید کرده است که در صورت عدم همکاری ایروان، این دالان را با زور فعال خواهد کرد؛ اظهاراتی که با واکنش شدید ایران و هشدار نسبت به هرگونه تغییر مرزهای ژئوپلیتیکی مواجه شده است.
تهران به‌طور مکرر اعلام کرده که با هر طرحی که به قطع ارتباط زمینی ایران و ارمنستان بینجامد، به‌شدت مخالف است و آن را تهدیدی علیه امنیت منطقه‌ای و منافع راهبردی خود می‌داند. ایران بارها تأکید کرده که ایجاد هر دالانی باید صرفاً در چارچوب تفاهمات منطقه‌ای، رعایت حاکمیت کشورها و بدون حضور نیروهای بیگانه صورت گیرد.
«ورود آمریکا به قفقاز»؛ تحرکی نگران‌کننده
در حالی‌که تلاش‌های منطقه‌ای برای حل‌وفصل اختلافات همچنان در جریان است، برخی منابع خبری از تلاش ایالات متحده برای ایفای نقش مستقیم در مدیریت یا نظارت بر دالان زنگزور خبر داده‌اند. در همین راستا نشریه روسی ایزویستا نوشت: ارمنستان، جمهوری آذربایجان و ایالات متحده احتمالاً بر سر یادداشت تفاهمی درباره ایجاد «دالان زنگزور» به توافق رسیده‌اند؛ دالانی که در این سند از آن با عنوان «پل ترامپ» یاد شده است. این خبر را روز ۲۳ ژوئیه نشریه اسپانیایی Periodista Digital به نقل از منابع خود منتشر کرده است. در ادامه این مطلب آمده است که خبرنگاران این نشریه توانسته‌اند با کمک نمایندگانی از دیاسپورای ارمنی در فرانسه که با دولت ارمنستان ارتباط دارند، به نسخه‌ای محرمانه از این سند دسترسی پیدا کنند.
این در حالی است که طبق بیانیه سه‌جانبه ارمنستان، جمهوری آذربایجان و روسیه در نوامبر ۲۰۲۰، مسئولیت کنترل ارتباطات حمل‌ونقلی در این منطقه بر عهده سرویس مرزبانی سازمان امنیت فدرال روسیه (FSB) گذاشته شده بود. با این حال، مقام‌های ارمنستان بعدها با منطق «دالان» مخالفت کردند؛ چرا که در آن صورت بخشی از خاک کشور تحت کنترل طرف ثالث قرار می‌گرفت. ایروان در مقابل، پروژه حمل‌ونقلی به نام «چهارراه جهان» را پیشنهاد داده است که بر اساس آن، تمامی زیرساخت‌ها تحت کنترل کشورهایی خواهد بود که مسیر از خاک آن‌ها عبور می‌کند.
این حضور احتمالی بازیگر خارجی با مخالفت صریح ایران مواجه شده است؛ مقامات ایرانی بارها هشدار داده‌اند که ورود قدرت‌های فرامنطقه‌ای، از جمله آمریکا و ناتو، به قفقاز نه تنها کمکی به ثبات نخواهد کرد، بلکه میتواند موجب تشدید شکاف‌ها و افزایش تنش‌ها در منطقه شود. تهران معتقد است که مسائل منطقه‌ای باید صرفاً از طریق گفت‌وگو و تفاهم میان کشورهای منطقه، به‌ویژه از مسیر سازوکارهای سه‌جانبه یا چندجانبه میان ایران، روسیه، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان حل‌وفصل شود. از نگاه ایران، هرگونه مداخله خارجی میتواند با اهداف سلطه‌جویانه صورت گیرد و مسیر همکاری منطقه‌ای را به رقابت‌های ژئوپلیتیکی تبدیل کند.
نکته قابل توجه در این مقطع زمانی اما تکذیب این موضوع از سوی هر دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان است؛ در بیانیه دولت ارمنستان آمده است که«مقاله یادشده با واقعیت مطابقت ندارد. موضع جمهوری ارمنستان در مورد رفع انسداد زیرساخت‌های حمل‌ونقل منطقه‌ای، به‌روشنی در پروژه 'چهارراه جهان' (Crossroads of the World) تبیین شده است. نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، در نشست خبری ۱۶ ژوئیه به‌تفصیل به این موضوع پرداخت.» الهام علیف، رئیس جمهور آذربایجان نیز در خصوص این ادعا گفت که «هیچ اپراتور، هیچ تاجری، هیچ اجاره‌دهنده‌ای نمی‌تواند در خاک ما باشد.»
واکنش ایران؛ از دیپلماسی تا بازدارندگی
موضع جمهوری اسلامی ایران در برابر تحولات منطقه قفقاز جنوبی، به‌ویژه مسئله دالان موسوم به زنگزور، از ابتدا بر ترکیبی از دیپلماسی فعال و بازدارندگی راهبردی استوار بوده است. رهبر انقلاب اسلامی، آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، در تیرماه ۱۴۰۱ در دیدار با رئیس‌جمهور روسیه، صراحتاً تأکید کردند که «در صورت بروز هرگونه تغییری در مرزهای ژئوپلیتیکی منطقه، جمهوری اسلامی ایران قطعاً واکنش نشان خواهد داد.»
این موضع قاطع، به‌عنوان خط قرمز ژئوپلیتیکی ایران در قفقاز جنوبی شناخته شده و چارچوب اصلی سیاست منطقه‌ای ایران را ترسیم کرده است. مقام معظم رهبری همچنین در دیدار با نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان که برای مراسم تحلیف رئیس جمهور کشورمان در تاریخ ۹ مردادماه به ایران سفر کرده بود، ضمن مخالفت مجدد با هرگونه تغییر ژئوپلیتیکی در منطقه گفتند:«جمهوری اسلامی ایران مسیر زنگزور را به ضرر ارمنستان می‌داند و همچنان بر این موضع خود ایستادگی دارد.»
سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه روز ۱۵ شهریور ۱۴۰۳ در صفحه خود در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «هر تهدیدی علیه تمامیت ارضی همسایگان ما، یا ترسیم دوباره مرزها، چه در شمال باشد، چه در جنوب، چه در شرق و چه در غرب، کاملا غیر قابل قبول است و برای ایران خط قرمز به شمار می‌رود.»
این پیام رئیس دستگاه دیپلماسی ایران پس از آن منتشر شد که روابط عمومی دفتر ریاست‌جمهوری آذربایجان اعلام کرد که الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان و همتای روسی‌اش، ولادیمیر پوتین، طی یک تماس تلفنی درباره افتتاح کریدور حمل‌ونقل موسوم به زنگزور بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان گفت‌وگو کرده‌اند.
«علی اکبر ولایتی» مشاور امور بین‌الملل رهبر انقلاب ۵ مردادماه در پیامی به مناسبت آیین نکوداشت شیخ صفی‌الدین اردبیلی، با اشاره به اتحاد تاریخی ایران و جمهوری آذربایجان نوشت: «دشمنان ایران، به‌ویژه صهیونیسم جهانی و آمریکا، از این اتحاد تاریخی و عمق راهبردی فرهنگی ایران آزرده‌اند و همواره تلاش کرده‌اند با تضعیف پایه‌های این هویت، به امنیت ملی ما آسیب بزنند. در همین راستا، طرح‌هایی نظیر «دالان زنگزور» را به‌عنوان پوششی برای پروژه‌های بزرگ‌تر ژئوپلیتیکی دنبال می‌کنند. هدف اصلی، تضعیف محور مقاومت، قطع ارتباط ایران با قفقاز، و محاصره زمینی ایران و روسیه در جنوب منطقه است. این پروژه نه‌تنها بخشی از برنامه آمریکا برای جایگزینی اوکراین با قفقاز به‌عنوان جبهه جدید فشار علیه روسیه و ایران است، بلکه با پشتیبانی ناتو و برخی جریان‌های پان‌ترکیست دنبال می‌شود.»
این دیپلمات باسابقه و وزیر امور خارجه پیشین کشورمان افزود: «اما ایران، از همان آغاز این تحرکات، با صراحت مخالفت خود را در بالاترین سطح ابراز کرد و حتی با اعزام نیرو به مرزها و برگزاری رزمایش‌های بازدارنده، نشان داد که دفاع از امنیت ملی، خط قرمز ماست. سیاست «پیشگیری فعال» به جای «واکنش منفعل»، راهبرد هوشمندانه‌ای است که جمهوری اسلامی ایران آن را در پیش گرفته است.»
ایران همواره ضمن اعلام مخالفت با هر گونه تغییر در نقشه ژئوپلیتیکی منطقه، تلاش کرده است از طریق ابتکارهای دیپلماتیک و میانجی‌گری فعال، نقش مثبتی در ثبات منطقه ایفا کند. نشست‌های سه‌جانبه ایران، روسیه و ترکیه و همچنین گفت‌وگوهای منظم با ارمنستان و آذربایجان، بخشی از این تلاش‌هاست. ایران همچنین با تأکید بر لزوم احترام به مرزهای بین‌المللی و تمامیت ارضی کشورها، پیشنهاد کرده اختلافات از طریق امضای توافق صلح جامع و ایجاد مسیرهای مشترک همکاری اقتصادی حل‌وفصل شود.
در عین حال، حضور نظامی ایران در مرزهای شمال‌غربی و برگزاری رزمایش‌های منطقه‌ای در سال‌های اخیر نیز به‌وضوح نشان داده است که جمهوری اسلامی ایران، در کنار سیاست گفت‌وگو، آمادگی کامل برای اعمال بازدارندگی میدانی را نیز دارد. رزمایش‌های گسترده سپاه پاسداران در نزدیکی مرز ارمنستان نشان دادند که هرگونه اقدام برای تغییر وضعیت ژئوپلیتیکی، با مقاومت جدی ایران مواجه خواهد شد.
فرصت یا بحران در راه است؟
منطقه قفقاز جنوبی، پس از جنگ دوم قره‌باغ و تغییر توازن قدرت در سال ۲۰۲۰، وارد مرحله‌ای تازه از تحولات شده است. در حالی که برخی مسیرهای ترانزیتی می‌توانند زمینه‌ساز توسعه اقتصادی و همگرایی منطقه‌ای باشند، تلاش برای تحمیل دالان‌هایی با پشتوانه تهدید و فشار، یا ورود بازیگران فرامنطقه‌ای، میتواند منطقه را وارد فاز تازه‌ای از بی‌ثباتی کند. ایران با پافشاری بر اصول حقوق بین‌الملل، مخالفت با تغییر مرزها و دعوت به گفت‌وگوی منطقه‌ای، تلاش دارد مسیر صلح را تقویت کند. اما در عین حال روشن است که در برابر سناریوهای تهدیدآمیز، آمادگی کامل برای اقدامات بازدارنده را نیز حفظ خواهد کرد.
هوشیار باشیم تا مانع از بروز تغییرات ژئوپلیتیکی خطرناک در منطقه شویم
عبدالرضا فرجی‌راد، استاد ژئوپلیتیک دانشگاه در ارزیابی این موضوع و موضع جمهوری اسلامی ایران به ایرنا گفت: در مقطعی، ما با عبور دالان موسوم به زنگزور از بخش جنوبی استان سیونیک ارمنستان مخالفت کردیم؛ دلیل این مخالفت آن است که آذربایجان، با حمایت ترکیه و احتمالاً اسرائیل، قصد دارد این منطقه را به زور تصرف کند. چنانچه این اتفاق رخ دهد، با توجه به ذهنیت خاصی که آقای علی‌اف نسبت به جمهوری اسلامی ایران و مسائل قومی دارد، چنین رخدادی میتواند تهدیدی برای کشور ما تلقی شود. این مسئله ممکن است به ایجاد یک بن‌بست ژئوپلیتیکی منجر شود؛ به‌گونه‌ای که عبور کامیون‌های ایرانی به مقصد روسیه، بلاروس یا اروپای شرقی، منوط به تصمیمات سیاسی و سلیقه‌ای آذربایجان گردد. در نتیجه، تنها مسیر ایران به اروپا از طریق ترکیه باقی خواهد ماند و این مسئله ظرفیت‌های ما را محدود می‌کند.
وی ادامه داد: در سناریویی دیگر، اگر خود ارمنستان، تحت فشار ترکیه، آذربایجان و برخی دیگر از کشورها تصمیم بگیرد مسیری ریلی یا جاده‌ای از خاک خود به سمت نخجوان ایجاد کند تا دسترسی آذربایجان به آسیای مرکزی تسهیل شود، ماهیت موضوع کاملاً تغییر می‌کند. تفاوت فاحشی وجود دارد میان اینکه مسیر مورد نظر تحت حاکمیت آذربایجان باشد یا ارمنستان؛ این دو حالت از زمین تا آسمان متفاوت‌اند.
با توجه به تحولات جدید در قفقاز جنوبی، ما باید روابط اقتصادی خود را با آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و حتی ترکیه گسترش دهیم. هدف باید رسیدن به یک چارچوب همکاری چندجانبه اقتصادی و توسعه‌ای در منطقه باشد. با این حال، همواره باید مراقب باشیم تا با بن‌بست ژئوپلیتیکی مواجه نشویم. افراط نیز نباید کرد.وی تاکید کرد: در حال حاضر، مناقشه بین آذربایجان و ارمنستان بر سر واگذاری بخشی از خاک ارمنستان به آذربایجان است. ارمنستان به‌وضوح اعلام کرده که تحت هیچ شرایطی حاضر به چنین واگذاری نیست. از سوی دیگر، آذربایجان استدلال می‌کند که برای تسهیل ارتباط زمینی با نخجوان، باید حاکمیت مسیر در اختیار باکو باشد تا رانندگان و مسافران بدون مزاحمت و نظارت ارمنستان، آزادانه تردد کنند. هدف آن است که نخجوان به سرزمین اصلی آذربایجان متصل شود. در مقابل، ارمنستان این را تعرض به حاکمیت ملی خود می‌داند و قویاً با آن مخالفت می‌کند.
این استاد دانشگاه در خصوص مساله حضور یک شرکت فرامنطقه‌ای (مشخصا آمریکایی) در منطقه برای اداره این مسیر ترانزیتی نیز گفت: ارمنستان گزینه سومی را نیز مطرح کرده است؛ اینکه یک شرکت ارمنی-آمریکایی به‌صورت اجاره‌ای، مسئولیت مسیر ترانزیتی میان آذربایجان و نخجوان را برعهده بگیرد. البته این موضوع در حد بحث است و هنوز هیچ توافق یا قراردادی به امضا نرسیده است. اینکه گفته می‌شود آمریکا یا ناتو قصد حضور مستقیم در این منطقه را دارند، تا حدی اغراق‌آمیز و غیرواقعی است. حتی ارمنستان نیز چنین گمانه‌زنی‌هایی را تکذیب کرده است. واقعیت این است که ارمنستان هرگز حاضر نخواهد شد حاکمیت خاک خود را، به‌ویژه به کشور همسایه‌ای چون آذربایجان، واگذار کند.
وی افزود: از سوی دیگر، آذربایجان ادعاهایی ارضی نسبت به کل استان سیونیک دارد و ممکن است در آینده اقدام به تصرف بخش‌های جنوبی آن کند. بنابراین جمهوری اسلامی ایران نباید نسبت به این موضوع بی‌تفاوت باشد و لازم است در تعامل مستمر با دو کشور ارمنستان و آذربایجان قرار گیرد. ما باید خطرات این وضعیت را به طرفین گوشزد کنیم، اما هم‌زمان نباید دچار افراط‌گرایی شویم. نباید به صرف برخی تحرکات، بگوییم «ناتو در مرزهای ما مستقر شده»؛ این مشابه همان تصوری است که نسبت به افغانستان هم وجود داشت، ولی حضور بیست‌ساله ناتو در آن کشور هم نتیجه ملموسی به‌بار نیاورد. پس بهتر است از بزرگنمایی تهدیدها پرهیز کنیم، اما در عین حال هوشیار باشیم تا مانع از بروز تغییرات ژئوپلیتیکی خطرناک در منطقه شویم.
فرجی‌راد گفت: نکته دیگر اینکه ارمنستان حاضر است مسیر ترانزیتی مورد بحث را در اختیار شرکت ارمنی-آمریکایی قرار دهد، مشروط بر اینکه ترکیه نیز مسیر دسترسی ارمنستان به دریای سیاه را از خاک خود فراهم کند. در نتیجه، نمی‌توان ادعا کرد که ارمنستان مرز ۴۴ کیلومتری خود را در اختیار آذربایجان قرار داده است یا اینکه آذربایجان آماده بستن مسیرهای ماست. نباید در این‌باره اغراق کرد. با این حال، فشارهایی بر ارمنستان وارد می‌شود و ما باید ضمن تماس دائم با این کشور، حمایت‌های لازم را به عمل آورده و اجازه ندهیم که تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه شکل بگیرد.
سفیر پیشین کشورمان همچنین در پاسخ به این سوال که ایران چگونه میتواند برای تامین منافع خود به بازیگری در این منطقه تداوم ببخشد، گفت: در حال حاضر همکاری‌هایی میان ایران و آذربایجان در حال انجام است. از جمله، پل‌هایی برای اتصال ایران به نخجوان در حال ساخت است که بخشی از آن در خاک ایران پیشرفت‌هایی داشته و بخش دیگر در سمت آذربایجان با سرعت بیشتری پیش رفته است.
ما نمی‌توانیم به ارمنستان دیکته کنیم که در خاک خود هیچ تغییری ندهد، اما می‌توانیم بر پایه روابط دوستانه و منافع مشترک، توصیه‌هایی داشته باشیم. مثلاً اینکه اجازه ندهد مسیر ترانزیتی مورد نظر به نحوی اداره شود که منافع ایران به خطر افتد یا مسیرهای ایران مسدود شود.وی تاکید کرد: در مجموع، با توجه به تحولات جدید در قفقاز جنوبی، ما باید روابط اقتصادی خود را با آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و حتی ترکیه گسترش دهیم. هدف باید رسیدن به یک چارچوب همکاری چندجانبه اقتصادی و توسعه‌ای در منطقه باشد. با این حال، همواره باید مراقب باشیم تا با بن‌بست ژئوپلیتیکی مواجه نشویم. افراط نیز نباید کرد.
این استاد ژئوپلیتیک گفت: در نهایت باید پذیرفت که تغییرات در این منطقه در اختیار دولت‌هاست. ما نمی‌توانیم به ارمنستان دیکته کنیم که در خاک خود هیچ تغییری ندهد، اما می‌توانیم بر پایه روابط دوستانه و منافع مشترک، توصیه‌هایی داشته باشیم. مثلاً اینکه اجازه ندهد مسیر ترانزیتی مورد نظر به نحوی اداره شود که منافع ایران به خطر افتد یا مسیرهای ایران مسدود شود. اگر کشورها تصمیماتی اتخاذ کنند که ما را در عمل مسدود نکند، دلیلی ندارد به مقابله برخیزیم. برعکس، اگر بتوانیم یک همکاری اقتصادی گسترده با ارمنستان، آذربایجان و ترکیه ایجاد کنیم، بسیاری از چالش‌ها رفع خواهد شد. در این مسیر، تماس و رایزنی با ارمنستان باید ادامه یابد تا مسیرهای حیاتی ما مسدود نگردد.