زهرا قربانی _ گروه سیاسی؛ در حالی که بسیاری از تحلیلگران معتقدند توافق هسته‌ای برجام به‌صورت عملی به پایان راه خود رسیده و طرف‌های اروپایی نیز در سال‌های اخیر به تعهدات خود در قبال ایران پایبند نبوده‌اند، زمزمه‌هایی از سوی سه کشور اروپایی عضو توافق برجام (آلمان، فرانسه و بریتانیا)، برای فعال‌سازی «مکانیسم ماشه» بار دیگر فضای سیاسی و حقوقی پیرامون برنامه هسته‌ای ایران را متشنج کرده است.
این سازوکار که به‌عنوان ابزاری برای بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل تعریف شده، اکنون از سوی برخی ناظران، نه یک ابزار حقوقی مشروع، بلکه اهرمی سیاسی برای اعمال فشار بر ایران تعبیر می‌شود؛ اهرمی که در آستانه پایان مهلت برخی محدودیت‌های مندرج در برجام، به‌ویژه در حوزه غنی‌سازی، در حال تبدیل‌شدن به برگ برنده اروپا برای وادارسازی تهران به عقب‌نشینی است.
اما ابتدا باید دانست که مکانیسم ماشه (اسنپ بک) چیست و چگونه به بخشی از توافق برجام تبدیل شده است. این مکانیسم، که در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد به تصویب رسیده، به طرف‌های برجام این امکان را می‌دهد که در صورت نقض تعهدات از سوی ایران، درخواست بازگرداندن تحریم‌های بین‌المللی را به شورای امنیت ارائه دهند. اگر شورای امنیت سازمان ملل ظرف ۳۰ روز پس از طرح درخواست بازگشت تحریم‌ها، نتواند قطعنامه‌ای برای جلوگیری از این اقدام صادر کند، تحریم‌ها به‌صورت خودکار دوباره برقرار می‌شوند.این سازوکار به‌گونه‌ای طراحی شده که از یک‌سو ایران را به اجرای تعهداتش در برجام وادار کند و از سوی دیگر، ابزار فشار سیاسی در دست قدرت‌های بزرگ باقی بماند.
در عمل پس از خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و بازگرداندن تحریم‌ها به صورت مستقل، دولت آمریکا در سال ۲۰۲۰ تلاش کرد این مکانیسم را فعال کند؛ اقدامی که با مخالفت شدید کشورهای اروپایی، روسیه و چین روبرو شد. این کشورها معتقد بودند آمریکا به عنوان کشوری که توافق را ترک کرده، دیگر حق استفاده از این ابزار را ندارد و این اقدام را غیرقانونی می‌دانند. همین موضوع باعث ایجاد یک بحران حقوقی و سیاسی در سازمان ملل شده است.
مشروعیت حقوقی فعال‌سازی مکانیسم ماشه از نگاه کارشناسان
احمد مومنی‌راد کارشناس مسائل حقوق بین‌الملل، با تأکید بر اینکه استناد کشورهای اروپایی به مکانیسم ماشه بیشتر اقدامی سیاسی است تا حقوقی، می‌گوید: اروپا صلاحیت استفاده از مکانیسم ماشه را ندارد؛ چرا که این کشورها تعهدات خود را نقض کرده‌اند و با ورود مستقیم به جنگ اخیر در کنار رژیم صهیونیستی، مشروعیت حقوقی خود را از دست داده‌اند.
وی با اشاره به اینکه در حقوق بین‌الملل، حل اختلافات باید از طریق مرجعی ثالث، بی‌طرف و مورد توافق طرفین انجام شود، توضیح می‌دهد که در برجام چنین سازوکاری پیش‌بینی نشده و حل‌وفصل اختلافات یک‌طرفه به سود گروه ۵+۱ طراحی شده است.
مومنی‌راد همچنین یادآور می‌شود که آمریکا سال‌ها پیش از برجام خارج شده و دیگر عضوی از آن نیست که بخواهد از این مکانیسم استفاده کند.
در جریان جنگ ۱۲ روزه اخیر، حمایت علنی فرانسه، آلمان و انگلیس از رژیم صهیونیستی نشان‌دهنده مشارکت آنها در جنگ علیه ایران و متحدانش بوده و بر اساس مفاد برجام، این کشورها دیگر حق ندارند از سازوکارهای توافق علیه ایران بهره‌مند شوند.
مومنی‌راد ادامه می‌دهد: اگر کشوری با نقض آشکار مفاد توافق‌نامه، در جنگ و اقدام خصمانه علیه طرف مقابل مشارکت داشته باشد، نمی‌تواند از سازوکارهای همان توافق برای اعمال فشار استفاده کند. ایران می‌تواند با ارائه اسناد به شورای امنیت و نهادهای بین‌المللی، این موضوع را پیگیری کند و حتی به دیوان بین‌المللی دادگستری شکایت برد.
عباس مقتدایی نایب رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی، وضعیت را این‌گونه تحلیل می‌کند: اروپا و آمریکا قابل اعتماد نیستند. آمریکا با خروج از برجام به قواعد بین‌المللی پشت کرده و اروپا هم با روابط خصمانه و حمایت از دشمنان ایران، دیگر جایگاهی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه ندارد.
مقتدایی اشاره می‌کند که ایران در برابر فشارها مقاومت کرده و پیشرفت‌های چشمگیری داشته است، از جمله ارسال ماهواره به فضا و توسعه فناوری موشکی.
او هشدار می‌دهد که ایران گزینه‌های متعددی برای مقابله با هرگونه اقدام خصمانه در اختیار دارد و اروپا باید درباره آینده روابط خود با ایران تجدیدنظر کند.
حمیدرضا غلامزاده، کارشناس مسائل بین‌الملل، با تأکید بر اینکه اروپایی‌ها که به تعهدات خود در برجام عمل نکرده‌اند، نمی‌توانند از بند تنبیهی برجام منتفع شوند، می‌گوید: این مسئله مثل این است که موجری بدون تحویل ملک، از مستأجر طلب اجاره کند.
آنها طبق متن برجام باید به رفع تحریم‌ها و انتفاع اقتصادی ایران کمک می‌کردند، اما این تعهد را اجرا نکردند.
غلامزاده اشاره می‌کند که مکانیزم ماشه طبق برجام باید از مسیر کمیسیون مشترک عبور کند که حضور همه اعضا از جمله ایران، روسیه، چین، اروپا و آمریکا در آن ضروری است؛ اما آمریکا دیگر عضو برجام نیست و کمیسیون مشترک تشکیل نمی‌شود، بنابراین این سازوکار از اساس فاقد قابلیت اجرایی است.
او همچنین هشدار می‌دهد که فعال‌سازی مکانیسم ماشه ممکن است ایران را به سمت خروج از معاهده NPT سوق دهد و تصریح می‌کند که تمدید این مکانیزم هزینه بیشتری از اجرای آن دارد و ایران باید با فشار سیاسی در بازه زمانی پیش رو، موضع خود را تثبیت کند.
احتمال تعویق ضرب‌الاجل فعال‌سازی مکانیسم ماشه
مکانیسم ماشه این‌بار با ادعای احتمال به تعویق افتادن فعال‌سازی آن، بار دیگر به اخبار بازگشته است. لارنس نورمن، خبرنگار روزنامه آمریکایی وال‌استریت‌ژورنال، روز جمعه در توئیتر نوشت: در تماس تلفنی شب گذشته میان عباس عراقچی و وزرای خارجه سه کشور اروپایی (E3) به‌همراه کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، بنا بر گزارش منابع مطلع، احتمال تمدید ضرب‌الاجل اسنپ‌بک در چارچوب برجام، روی میز گذاشته شده است.
هشدارعراقچی به سازمان ملل
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در نامه‌ای رسمی به شورای امنیت سازمان ملل و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، اعلام کرد که سه کشور اروپایی از هیچ گونه مشروعیت حقوقی، سیاسی و اخلاقی برای فعال‌سازی سازوکارهای برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت برخوردار نیستند
عراقچی تصریح کرده است که این سه کشور اروپایی که تهدید به بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران می‌کنند، اصول توافق هسته‌ای را نقض کرده و نقش خود به عنوان یک طرف مشارکت‌کننده در توافق را از دست داده‌اند.
او تأکید کرده که نباید به این سه کشور اجازه داده شود که با سوءاستفاده از یک قطعنامه غیرالزام‌آور، اعتبار شورای امنیت سازمان ملل را تضعیف کنند.
چشم‌انداز دیپلماسی در میانه تنش‌ها/ ایران دور جدید مذاکرات ایران با اروپایی‌ها
در حالی که تنش‌ها پیرامون فعال‌سازی مکانیسم ماشه بالا گرفته است، ایران اعلام کرده با برگزاری دور جدیدی از مذاکرات درباره برنامه هسته‌ای خود با سه کشور اروپایی آلمان، فرانسه و بریتانیا در روز جمعه آینده در استانبول موافقت کرده است.
این مذاکرات تنها چند روز پس از تماس تلفنی میان وزرای خارجه «تروئیکای اروپایی» به همراه مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با عباس عراقچی و پس از حمله مشترک اسرائیل و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران در ماه گذشته، صورت می‌گیرد.
موافقت ایران با دور جدید مذاکرات در استانبول، نشان می‌دهد تهران با وجود افزایش فشارها و تهدید به فعال‌سازی مکانیزم ماشه، همچنان مسیر دیپلماسی را باز نگه داشته تا در برابر زیاده‌خواهی اروپا و اقدامات تنش‌زای اخیر، دست برتر سیاسی و حقوقی را حفظ کند.
کدام تحریم‌ها با فعال‌سازی مکانیسم ماشه بازمی‌گردند؟
در صورت فعال‌سازی مکانیسم ماشه، تحریم‌های چندجانبه شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران که پیش‌تر در قالب برجام تعلیق شده بود، به طور خودکار بازمی‌گردد. این تحریم‌ها شامل محدودیت‌های تسلیحاتی، تحریم‌های اقتصادی و مالی علیه بخش‌های کلیدی کشو، و ممنوعیت همکاری‌های هسته‌ای و موشکی است که می‌تواند فشارهای جدی اقتصادی و امنیتی بر ایران وارد کند.
تجربه سال‌های اخیر نشان داده است که اروپا و آمریکا نه تنها به تعهدات خود در برجام عمل نکرده‌اند، بلکه با استفاده ابزاری و سیاسی از مکانیسم ماشه، تلاش می‌کنند فشارها را بر ایران افزایش دهند و تهران را وادار به عقب‌نشینی کنند. با این حال، ایران با اتکا به مستندات حقوقی و حمایت گسترده از دیپلماسی هوشمندانه، ضمن رد مشروعیت فعال‌سازی این سازوکار، مسیر گفت‌وگو و مقاومت را همزمان دنبال می‌کند.
این رویکرد نه تنها جایگاه حقوقی ایران را تقویت کرده، بلکه پیام روشنی به طرف‌های مقابل ارسال می‌کند که تهران با حفظ عزت ملی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های قانونی، از منافع خود کوتاه نخواهد آمد و در برابر هرگونه زیاده‌خواهی با قدرت و تدبیر پاسخ خواهد داد. این ترکیب هوشمندانه از دیپلماسی و مقاومت، کلید حفظ ثبات و امنیت در منطقه و پاسداری از حق حاکمیت ملی ایران است.
انتهای پیام/